Historia
Początków budowy kościoła św. Regulusa doszukuje się w czasach biskupa Fothada, który pełnił ten urząd w latach 1059 – 1093, lecz najpewniej powstał on w czasach Roberta, przeora augustiańskiego ze Scone, który został sprowadzony do St Andrews przez króla Aleksandra I w 1123 roku i wyświęcony na biskupa. Kościół św. Regulusa wykazywał duże podobieństwo do świątyni z Wharram le Street należącej do klasztoru Nostell, z Nostell zaś przybyło sześciu kanoników którzy założyli filię konwentu w Scone. Robert miał natomiast w St Andrews założyć konwent augustiański na miejscu funkcjonującej tu chrześcijańskiej społeczności Culdee, choć osiągnięto to dopiero po 1140 roku. Właśnie w tym okresie przystąpiono do pierwszej dużej rozbudowy kościoła św. Regulusa, nadzorowanej także przez biskupa Roberta.
Powiększony kościół mógł służyć jako pierwsza katedra St Andrews, przynajmniej do czasu rozpoczętej w 1160 roku budowy nowej, okazalszej świątyni katedralnej, a w zasadzie do ukończenia jej wschodniej części, bo dopiero wówczas mogła być ona oddana do użytku. Kościół św. Regulusa był więc katedrą do około 1238 roku, wtedy bowiem biskup Malvoisin jako pierwszy złożony został w nowej katedrze.
W późniejszym okresie średniowiecza kościół św. Regulusa nie przechodził większych przekształceń, jedynie na przełomie XV i XVI wieku za przeora Johna Hepburna nieco podwyższono wieżę, osadzono w niej spiralną klatkę schodową i zainstalowano nad wschodnim wejściem kartusz herbowy. Prawdopodobnie kościół został spustoszony wraz z katedrą w trakcie zamieszek związanych z wprowadzaniem w Szkocji reformacji w 1559 roku. W późniejszych latach zapewne popadł w ruinę, gdyż pierwsze naprawy zaczęto przeprowadzać dopiero w 1789 roku i następnie w 1841 roku.
Architektura
Pierwotnie kościół św. Regulusa składał się ze smukłej, czworobocznej w planie wieży o wymiarach wewnętrznych 4,4 x 4,4 metra i o wysokości niecałych 33 metrów, która mogła służyć jako drogowskaz dla zmierzających do St Andrews pielgrzymów. Po wschodniej stronie sąsiadowała ona z nieco tylko szerszym jednonawowym korpusem o wysokości 10,3 metra i wymiarach wnętrza 7,9 x 6 metrów, być może zamkniętym na wschodzie apsydą. Całość wzniesiona była z dokładnie obrobionych kwadr, osadzonych na niskim cokole.
Po 1140 roku kościół został znacznie powiększony. Dawny korpus nawowy przejął wówczas rolę prezbiterium, a po zachodniej stronie wieży wzniesiona została nowa nawa, zaopatrzona od zachodu w dwie narożne, niewysokie, czworoboczne wieże. Wejście do niej prowadziło od południa poprzez płytką kruchtę i głównym portalem na osi fasady zachodniej. Dodatkowo powiększono wschodnią część kościoła, gdzie na miejscu hipotetycznej apsydy wzniesiony został węższy od prezbiterium aneks sanktuarium.
Grube na 0,9 metra mury prezbiterium (pierwotnej nawy) posadowiono na niskim, sfazowanym cokole oraz zwieńczono rzędem wsporników pod okapem, poprowadzonych także na elewacjach wieży, na której uzyskały one formę fryzu pod gzymsem kordonowym. Poza tym elewacje nawy pozbawione były jakichkolwiek zdobień charakterystycznych dla okresu romańskiego. Jedynie w ścianie północnej i południowej umieszczono wysoko nad ziemią (nieco ponad 4 metry) po dwa rozglifione do wnętrza i zamknięte półkoliście okna, których ościeża w górnej części wykonano z pojedynczych bloków kamieni. Wieżę przy zachodnich narożnikach wzmocniono dwoma przyporami, dodanymi zapewne w momencie przebicia zachodniej arkady. Najwyższą kondygnację, powyżej kolejnego gzymsu kordonowego, przebito z każdej strony świata dwudzielnymi przeźroczami, przedzielonymi bliźnimi kolumienkami oraz flankowanymi bocznymi kolumienkami. Oprócz tego w kilku miejscach wnętrze wieży doświetlono małymi otworami. Cztery najwyższe, umieszczone tuż ponad dwudzielnymi oknami, mogły być małymi przejściami do drewnianego ganku umieszczanego w otworach maczulcowych, podwieszanego w momencie montowania iglicy wieży.
Wewnątrz prezbiterium (pierwotna nawa) i sanktuarium połączone zostały wysoką arkadą o półkolistej, uskokowej archiwolcie utworzonej z klińców, profilowanej wałkiem i wklęską. Po bokach flankowały ją po trzy półkolumny: po jednej od strony prezbiterium, po jednej od strony sanktuarium i po jednej środkowej. Bardzo podobna arkada połączyła także wieżę z położoną po jej zachodniej stronie nawą. Ta ostatnia przypuszczalnie oświetlana była od północy trzema romańskimi oknami (biorąc pod uwagę jej długość), a od południa dwoma z racji umieszczenia tam kruchty. Wnętrze pomieszczenia w w przyziemiu wieży otwarto na prezbiterium arkadą.
Stan obecny
Kościół św. Regulusa zachował się tylko w części sprzed romańskiej rozbudowy z około 1140 roku, widoczna jest więc jego wieża i dawna nawa, później zamieniona na prezbiterium. Nie przetrwało wschodnie zamknięcie świątyni, ani nawa z dwoma wieżami z połowy XII wieku. Obecnie korpus jest niezadaszony a o istnieniu wschodniego aneksu świadczy wysoka arkada. Druga arkada od strony zachodniej została zamurowana. Kościół św. Regulusa uchodzi za jeden z najważniejszych romańskich zabytków na terenie Szkocji.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brown M., Stevenson K., Medieval St Andrews, Woodbridge 2017.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 1, Edinburgh 1896.
Owen K., Scott N., Tabraham C., St Andrews castle, cathedral and historic burgh, Edinburgh 2018.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eleventh report with inventory of monuments and constructions in the counties of Fife, Kinross, and Clackmannan, Edinburgh 1933.