Historia
Karmelici rzekomo osiąść mieli w South Queensferry w latach 30-tych XIV wieku, lecz klasztor ufundowany został dopiero w przez Jamesa Dundasa około 1440-1441 roku. Funkcjonował przez kolejne 250 lat, aż do zwycięstwa w Szkocji reformacji w latach 60-tych XVI wieku. Później kościół pełnił rolę świątyni parafialnej, klauzura zaś miał różne, często gospodarcze przeznaczenia. Jeszcze w połowie XIX wieku zabudowania poklasztorne znajdowały się w nie najgorszym stanie, niestety wkrótce potem większość z nich wraz z nawą kościoła rozebrano, a reszta popadła w ruinę. Renowację zachowanego częściowo kościoła klasztornego przeprowadzono po 1890 roku.
Architektura
Klasztor usytuowano w pobliżu południowego brzegu zatoki Firth of Forth, w miejscu gdzie tworzyło się najciaśniejsze przewężenie i gdzie funkcjonowała przeprawa. Składał się on z kościoła oraz umieszczonych po jego północnej stronie zabudowań klauzury połączonych krużgankiem otaczającym wirydarz.
Kościół był budowlą jednonawową o krótkim korpusie sąsiadującym od wschodu z czworoboczną wieżą. Od południa do wieży przylegała kaplica a od wschodu prostokątne w planie prezbiterium (wnętrze 11,8 x 6,7 metra), nietypowo większe nawet od korpusu nawowego (wnętrze 6,7 x 8,5 metra). Całość miała prawie 30 metrów długości i 9,2 metra szerokości nawy oraz prezbiterium. Kaplica wysunięta była ku południowi na około 7 metrów, zaś jej długość na linii wschód – zachód wynosiła 7,6 metra. Wieża najpewniej zwieńczona była w podobny sposób jak XV-wieczne wieże mieszkalne: poddaszem otoczonym dookolną galerią obronną, zapewne osadzoną na wystających z lica murów wspornikach (podobnie jak wieża kościoła komandorii w Torphichen).
Wejście do kościoła znajdowało się w południowej ścianie nawy w ostrołucznym portalu oraz w półkoliście zamkniętym portalu prowadzącym także od południa do prezbiterium. Po jego przeciwnej stronie kolejny portal prowadził do krużganków, które połączone były także z nawą i przestrzenią podwieżową, tuż obok spiralnej klatki schodowej osadzonej w grubości muru wieży. Wyróżniało się przejście z prezbiterium, półkoliste od strony krużganka, a z prostym nadprożem od strony kościoła, gdzie umieszczono na nim maltański krzyż.
Prawie wszystkie duże okna prezbiterium otrzymały formy ostrołuczne oraz proste maswerki z rozwidlonym laskowaniem na kształt litery Y. Mniejsze otwory zwieńczano trójliściami, jak na przykład para wschodnich okien flankujących półkolistą wnękę na figurę, otoczoną także tarczami herbowymi. Dla odmiany okna w nawie i kaplicy południowej osadzono w czworobocznych ościeżach i wypełniono kunsztownymi późnogotyckimi maswerkami z trójliściami i łukami w ośle grzbiety. Okna wieży były niewielkie, czworoboczne, o profilowanych ościeżach.
Wnętrze przestrzeni podwieżowej otwarte było na nawę, prezbiterium i kaplicę półkoliście zamkniętymi arkadami (w Szkocji półkoliste arkady czy też portale były popularne nawet w okresie gotyku), przy czym arkada łącząca się z nawą była dodatkowo uskokowa, ze sfazowanymi krawędziami, a pozostałe posiadały jedynie profilowane imposty i cokoły. Zarówno część podwieżowa jak i prezbiterium przykryte zostały sklepieniami kolebkowymi, półkolistymi w tym pierwszym przypadku, ostrołucznymi w drugim. Nad sklepieniem prezbiterium umieszczono dach złożony z kamiennych, zachodzących na siebie płyt, typowy dla budownictwa sakralnego i zamkowego XV-wiecznej Szkocji. Ponadto przy ścianach wzdłużnych na kamiennych wspornikach osadzono galerie lub poddasze, które musiało być podwyższone w części wschodniej z powodu dużego okna przy ołtarzu. Dostęp na galerię możliwy był portalem wprost z wieży. Wieża ponad sklepieniem posiadała dwie kondygnacje przykryte drewnianymi stropami, każdą ogrzewaną kominkiem. Pomieszczenia te pełniły więc funkcje mieszkalne. Ponad nimi pierwotnie znajdowała się jeszcze kondygnacja z dzwonami.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachował się dawny kościół klasztorny, niestety pomniejszony o rozebraną nawę i zniszczone górne partie wieży. Pełni on nadal funkcje sakralne, a jego dużą wagę podtrzymuje fakt, iż jest to jedyny tak dobrze zachowany kościół karmelicki w Wielkiej Brytanii. Zabudowania karmelickiej klauzury nie zachowały się w najmniejszym stopniu. Teren po nich zajęty jest obecnie przez mały skwer i ulicę z parkingiem.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Abbeys and Priories, London 2000.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1897.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Tenth report with inventory of monuments and constructions in the counties of Midlothian and West Lothian, Edinburgh 1929.