Historia
Zabudowania mieszkalno – obronne Smailholm wzniesione zostały około połowy XV wieku z fundacji rodu Pringle, którzy posiadali miejscowe dobra co najmniej od lat 50-tych tamtego stulecia, a zapewne nieco wcześniej. Fundatorem wieży był albo odnotowany w 1455 roku Robert Pringle, albo jego ojciec o imieniu George. Często przyjmuje się, iż motywacją do jej wzniesienia była budowa nieodległej wieży mieszkalnej Newark w Lesie Ettrick, ufundowanej przez Archibalda Douglasa, earla Wigtown, a zarazem lennego zwierzchnika rodziny Pringle.
W początkach XVI wieku, w okresie rządów króla Jakuba IV, stosunki szkocko – angielskie pogorszyły się. Ziemie pogranicza na których leżało Smailholm stały się zagrożone zwłaszcza po wielkiej klęsce Szkotów pod Flodden w 1513 roku, w trakcie której zginęło między innymi kilku przedstawicieli rodziny Pringle. Pierwsze ataki na Smailholm i okolice rozpoczęły się w 1544 roku, co doprowadziło do uprowadzenia znacznych ilości bydła i jeńców z pobliskich wsi, sama wieża najpewniej jednak nie odniosła większych szkód. Kolejny najazd przeprowadzony z nieodległego zamku Wark miał miejsce w 1546 roku. Być może zrujnowany walkami ówczesny właściciel wieży, John Pringle, zawarł jakieś porozumienie z Anglikami, gdyż w kolejnych latach pomimo trwania konfliktu między Szkocją a Anglią, ataki na Smailholm ustały.
W XVII wieku wieża przeszła na własność młodszych gałęzi rodu Pringle, którzy przeprowadzili się do Galashiels w Lesie Ettrick. Ówcześni właściciele w 1640 roku odparli atak sir Andrew Kera z Greenhead, dowodzącego oddziałami protestanckimi i zwalczającego siły królewskie. Choć wieża przetrwała, mieszkający w niej James Pringle miał spore kłopoty finansowe, przez co pięć lat później został zmuszony do sprzedaży Smailholm sir Williamowi Scottowi z Harden. Ten wydzierżawił wieżę swemu krewnemu Walterowi Scottowi, który w kolejnych latach przebudował jeden z dawnych budynków gospodarczych na nowe skrzydło mieszkalne. Pomimo tego Smailholm nie służyło zbyt długo celom rezydencjonalnym i już pod koniec XVII wieku zostało opuszczone. Prawdopodobnie przetrwanie wieża zawdzięczała sławnemu pisarzowi sir Walterowi Scottowi, który odwiedził Smailholm w drugiej połowie XVIII wieku, i na którego zabytkowa budowla miała wywrzeć duże wrażenie.
Architektura
Wieżę zbudowano na skalnym grzbiecie o wydłużonym kształcie na linii wschód – zachód z szerszą częścią i z łagodniejszym podejściem od strony zachodniej oraz ze zwężeniem i bardziej stromymi skarpami o wysokości około 4,5 metra po stronie wschodniej. Także od północy i południa kamienne ściany były wysokie i nieprzystępne, a cały okoliczny teren usiany był skalistymi pagórkami pomiędzy którymi leżały bagna i podmokłe wrzosowiska.
Skalny grzbiet otoczony został poprowadzonym wzdłuż krawędzi skarp kamiennym murem o grubości około 1,7 metra. Wieża została usytuowana w środkowej części, tak iż po jej zachodniej stronie utworzył się dziedziniec z bramą wjazdową flankowaną od północy i południa przez dwa budynki gospodarcze, na wschodzie zaś wyznaczony został mniejszy, niezabudowany dziedziniec dostępny wąskim przejściem na południe od wieży. Północna ściana wieży tworzyła zarazem fragment obwodu obronnego skalnego grzbietu.
Wieża Smailholm wzniesiona została na planie prostokąta o wymiarach 11,9 x 9,8 metra, z murami grubymi w przyziemiu na 2,1 metra, sięgającymi 17,3 metrów wysokości do poziomu kalenicy wieńczącego ją dwuspadowego dachu. Wejście do wieży utworzono na poziomie gruntu w ścianie południowej, skierowanej w stronę wąskiego przejścia pomiędzy dwoma dziedzińcami. Umieszczono je w półkoliście zamkniętym, pozbawionym ozdób ale mocno sfazowanym portalu, utworzonym z masywnych klińców. Zamykany był on żelazną kratą oraz drewnianymi drzwiami. Wszystkie okna były małe, a ponadto w elewacjach przebito dwa przystosowane do ręcznej broni palnej otwory strzeleckie: kluczowy ponad wejściem na poziomie pierwszego piętra (dostępny z korytarza łączącego się z klatką schodową) oraz owalny na najwyższej kondygnacji, skierowany ku zachodowi.
Wnętrze wieży podzielono na trzy główne kondygnacje oraz poddasze, co nietypowe to ostatnie podsklepione. Komunikację pionową zapewniała spiralna klatka schodowa osadzona w grubości muru południowo – wschodniego narożnika. Wiodła ona na samą górę, gdzie z poddasza można się było dostać na wieńczące wieżę od północy i południa obronne galerie. Nie miały one zapewnionej komunikacji naokoło wieży, gdyż ściany szczytowe (wschodnia i zachodnia) były gładkie, co stanowiło rozwiązanie dość rzadko spotykane w Szkocji (widoczne jeszcze w wieży Hallbar). Prawdopodobnie było to efektem późniejszej przebudowy górnej partii wieży w drugiej połowie XVI wieku, zapewne na skutek uchwały parlamentu z 1587 roku nakazującej budowlom mieszkalno – obronnym na pograniczu szkockim utrzymywać straże za dnia i nocy. Dlatego w Smailholm przy północnej galerii obronnej i kominie wybudowano siedzisko dla strażnika i wnękę do ochrony jego lampy oliwnej.
Wnętrze przyziemia, dostępne z przedsionka połączonego z klatką schodową i portalem wejściowym, tradycyjnie dla szkockich wież mieszkalnych przykryte zostało sklepieniem kolebkowym i pełniło rolę gospodarczą jako spiżarnia i magazyn. Wysokie założenie sklepienia pozwoliło na wydzielenie drewnianym stropem dodatkowego półpiętra, oświetlanego podobnie jak dół wąskim szczelinowym otworem od wschodu. Półpiętro jako jedyne nie było połączone z klatką schodową i musiało być osiągane za pomocą drabiny. Pierwsze i drugie piętro przykryte zostały płaskimi, drewnianymi stropami. Obie te kondygnacje zajmowane były przez pojedyncze komnaty, ogrzewane kominkami osadzonymi w ścianach północnych i zaopatrzone w latryny utworzone w grubości murów narożnika północno – wschodniego. Oba te piętra oświetlane były oknami osadzonymi w głębokich wnękach z bocznymi, kamiennymi siedziskami: pierwsze piętro trzema oknami (od wschodu, zachodu i południa), drugie piętro dwoma (od zachodu i południa). Dodatkowo w podłodze pierwszego piętra umieszczono właz pozwalający na komunikację z parterem poprzez jego sklepienie, a także małą półkę ścienną w ścianie południowej. Podobnie jak w wielu innych szkockich wieżach mieszkalnych pierwsze piętro pełniło rolę reprezentacyjnej auli, natomiast wyższe kondygnacje mieściły prywatne komnaty mieszkalne.
Stan obecny
Smailholm należy do najbardziej znanych, najlepiej zachowanych i najbardziej malowniczo usytuowanych szkockich wież mieszkalnych. Wieża przetrwała w całości w formie uzyskanej po przebudowie górnych partii w XVI wieku, nie zachowały się natomiast sąsiednie zabudowania gospodarcze. Mur obronny wokół dziedzińca widoczny jest dziś maksymalnie do wysokości około 3,6 metra w pobliżu bramy wjazdowej, a praktycznie zanikł po stronie wschodniej. Wieża znajduje się pod opieką Historic Scotland i jest udostępniona dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durham K., Strongholds of the border reivers. Fortifications of the Anglo-Scottish Border 1296-1603, Oxford 2008.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 2, Edinburgh 1887.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, An Inventory of the Ancient and Historical Monuments of Roxburghshire, volume 2, Edinburgh 1956.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume I, south-east Scotland, Edinburgh-London 1962.