Sinclair Girnigoe – zamek

Historia

   Miejsce na którym wzniesiono zamek Girnigoe, siedzibę możnego rodu St Claire (Sinclair), earlów Caithness, było zamieszkiwane od końca XIV wieku. Sinclairowie po raz pierwszy zostali odnotowani w północnej Szkocji, gdy Henry Sinclair poślubił Elizabeth Sparres, córkę Malise, earla Orkadów. Dzięki temu w 1379 roku Henry Sinclair sam osiągnął tytuł earla Orkadów, drugiego pod względem ważności po królu Dani, Szwecji i Norwegii, którego Sinclairowie byli wówczas wasalami. Władza szkockiej Korony nad tymi regionami zaczęła rosnąc dopiero w XV wieku, wraz z wymarciem części starych rodów i poskromieniem innych, między innymi tzw. Czarnych Douglasów. Ówczesna głowa rodu Sinclairów, William Sicnclair, od 1434 roku trzeci earl Orkadów, był w dobrych stosunkach z władcami Szkocji. Pełnił na dworze funkcje kanclerza (chancellor), skarbnika (exchequer) oraz regenata w czasach małoletniości Jakuba II. W 1455 roku dodatkowo otrzymał tytuł pierwszego earla Caithness, choć jego główną siedzibą pozostawał wciąż zamek Rosslyn (Roslin) w Midlothian.
   Gdy w 1468 roku król Jakub III poślubił księżniczkę Małgorzatę duńską, córkę króla Christiana, ten drugi zobowiązał zapłacić się olbrzymią sumę posagu. Jego zabezpieczeniem były północne wyspy, które ostatecznie z powodu kłopotów finansowych Skandynawów przypadły Szkocji, co zarazem spowodowało zmianę podległości Sinclairów jako earlów Orkadów i Szetlandów. W 1476 roku drugim earlem Orkadów został kolejny William Sinclair, który jako pierwszy z rodu na swą główną siedzibę wybrał Girnigoe. Pomiędzy 1476 a końcem XV wieku przeprowadził on gruntowną przebudowę i rozbudowę zamku, prawdopodobnie przekształcając pierwotną wieżę mieszkalną w budynek bramny podzamcza i wznosząc w głębi cypla nowy, późnośredniowieczny donżon, otoczony kolejnymi zabudowaniami mieszkalno – gospodarczymi. Miało to podnieść rangę zamku, powiększyć przestrzeń mieszkalną, ale i zwiększyć jego obronność, zwłaszcza w obliczu ciągłych wówczas konfliktów z klanem Gunn. Spory te zakończyły się w 1489 roku masakrą członków klanu w kaplicy St. Tayre niedaleko Girnigoe, dokonanej przez szwagra earla. Sam William zginął natomiast w 1513 roku, w przegranej z Anglikami bitwie pod Flodden.
   XVI wiek charakteryzował się na północy Szkocji ciągłymi zmaganiami o wpływy na wyspach, toczonymi głównie pomiędzy Sinclairami a Keithami i Gunnami. Rodem Sinclairów przewodził wówczas wpierw John, trzeci earl Caithness, a następnie jego syn George, małoletni jeszcze w chwili śmierci ojca. Czwarty earl Caithness po dojściu do pełnoletności dzierżył Girnigoe w okresie największej potęgi rodu. Dwa przywileje przyznane z 1566 i 1567 roku potwierdziły jego funkcję jako sędziego na północy Szkocji, był także członkiem Tajnej Rady (Privy Council), lordem Statutów (Lord of the Articles) i kanclerzem na procesie earla Bothwell. Władzę i bogactwo wykorzystał on między innymi do rozbudowy zamku Girnigoe prowadzonej w latach 60-tych XVI wieku. W swej przekształconej siedzibie w 1577 roku earl miał rzekomo przetrzymywać w niewoli zbuntowanego własnego syna, Johna Sinclaira, którego miał zabić karmiąc soloną wołowiną bez podania picia. Faktycznie jednak John nie umarł w niewoli, ale wyprowadził się od ojca do Knockinnon, gdzie zmarł dopiero po jakimś czasie.

   Po śmierci czwartego earla Caithness w 1582 roku jego następcą został „Występny” earl George, toczący ciągłe waśnie z okolicznymi magnatami. George nieustannie nękał Oliphantów z Newton, a relacje z klanem Gunn były tradycyjnie złe. Z tymi ostatnimi w 1586 roku przegrał bitwę pod Aldgown, za co w odwecie powiesił na zamku Sinclair Girnigoe jednego z wodzów klanu, Johna Gun Macroba. Toczył także spór z earlem Sutherland, którego wojska najechały Caithness, spaliły pobliskie Wick, a następnie bezskutecznie oblegały przez dwanaście dni Girnigoe, plądrując w międzyczasie okoliczne ziemie. W krótkich okresach spokoju earl George prowadził plan fortyfikacji Caithness (kupując Ackergill, Mey, Keiss, Dounreay, Latheron, czy Brims), a także dalej rozbudowując zamek Girnigoe, który stał się wówczas jednym najokazalszych w regionie.
   W 1606 roku akt parlamentu na wniosek earla nakazał przemianować zamek Girnigoe na Sinclair, choć wciąż używano także starszej wersji. W kolejnych latach piąty earl Caithness popadł w kłopoty finansowe, którym nie zapobiegło zastawienie części majątku, ani próby bicia własnej monety. W 1616 roku earl ogłosił bankructwo, co tylko wzmogło jego przestępcze działania, za które w 1623 roku zaczął być ścigany królewską proklamacją. W jej imieniu sir Robert Gordon poprowadził duże siły earla Sutherland i po niewielkim oporze zajął Girnigoe, zmuszając earla do ucieczki na Orkady. Następcą piątego earla został jego prawnuk, który odziedziczył zarówno duży majątek, jak i znaczne długi. Co więcej w 1651 roku inwazja angielskich wojsk Cromwella zajęła Caithness wraz z zamkiem Girnigoe Sinclair, na którym osadzono garnizon siedemdziesięciu żołnierzy piechoty i piętnastu konnych. Zajęcie zamku przez wojsko spowodowało znaczne zniszczenia bez możliwości wypłacenia odszkodowania, przez co kolejny, szósty earl Caithness miał poważne problemy finansowe, zwłaszcza w stosunku do swego kuzyna Johna Campbella z Glenorchy. Gdy earl zmarł bezpotomnie w 1679 roku, Campbell wystąpił z roszczeniami do majątku i tytułu, choć ubiegł go George Sinclair z Keiss. Rok później oddziały z Glenorchy pokonały Sinclaira w bitwie pod Altimarlach i zajęły Girnigoe. George Sinclair rozpoczął wówczas wojnę podjazdową, obległ także Girnigoe, które odbił po długim ostrzale artyleryjskim. Zamek uległ w czasie walk dużym zniszczeniom i od tego czasu nie był już zamieszkiwany. Na początku XVII wieku przypadł rodzinie Dunbar wraz z ziemiami Ackergill na których stał, jednak nowi właściciele nie podjęli się odbudowy i osiedli na zamku Mey.

Architektura

   Zamek zbudowany został na nadmorskiej, długiej i wąskiej skale, usytuowanej dłuższymi bokami równolegle do lądowej części terenu. Bezpieczne ukształtowanie dawało z trzech stron naturalne zabezpieczenie w postaci wysokich na 15-20 metrów, pionowych klifów. Od północy i wschodu opadały one ku wodom Morza Północnego, od południa zaś ku wąskiej szczelinie (około 12-15 metrów szerokości), u podstawy skał mniej więcej do połowy długości zalewanej morską wodą, gdzie utworzona została naturalna przystań dla łodzi. Po stronie południowo – zachodniej wąska szyja zapewniała połączenie ze skalistym cyplem zamku. Ją też przecięto poprzecznym przekopem, łączącym się z południowym spadkiem terenu, zakończonym wspomnianą przystanią na piaszczystej plaży. Dalej po stronie zachodniej utworzony został kolejny przekop, także połączony z obniżeniem terenu na południu, dzięki czemu wydzielony został obszar podzamcza.
   Główną budowlą Girnigoe był donżon, usytuowany tuż za przekopem, w najwęższej części cypla, tak iż swą masą ochraniał dostęp do zabudowań mieszkalnych i gospodarczych rozlokowanych wzdłuż bardzo wąskiego dziedzińca wschodniej części zamku. W XVI wieku osiągnął on w planie kształt czworoboku o wymiarach 11 x 8,5 metra, z dłuższymi bokami mniej więcej na linii północ – południe, zaopatrzonego w dwa mniejsze skrzydła po stronie wschodniej. Z nich południowe było w zasadzie małym, czworobocznym ryzalitem mieszczącym klatkę schodową, północne natomiast było dobudowanym pod skosem do starszej części donżonu skrzydłem gospodarczym.
   Wejście do donżonu a zarazem do samego zamku znajdowało się po stronie zachodniej. Poprzedzone było zwodzonym mostem przerzucanym nad przekopem, za którym znajdował się długi podsklepiony korytarz bramny, zakręcający na południe u styku wschodniego skrzydła, gdzie osiągał początek dziedzińca. Przyziemie donżonu ponadto zajmowane było przez dwa prostokątne pomieszczenia, zapewne przeznaczone dla straży, doświetlane od południa i zachodu otworami szczelinowymi. Z jednego z nich wąskie schody wiodły w dół do piwnicy do przykrytego sklepieniem kolebkowym pomieszczenia ze studnią. Poza nią pomieszczenie to zaopatrzone było w wykuty w kamieniu odpływ, pozwalający na zachowanie suchej posadzki. Pomieszczenie ze studnią nie miało bezpośredniego połączenia z drugą, południową komorą piwniczną, dostępną schodami z ryzalitu wschodniego. Pierwsze piętro donżonu tradycyjnie zajmowała aula (hall), komnata reprezentacyjna o wymiarach 9,1 x 5,8 metrów, połączona z pomieszczeniem w skrzydle wschodnim. U schyłku średniowiecza aula była dobrze oświetlona, od zachodu (nad bramą wjazdową) zaopatrzona nawet w wykusz okienny. Jej ogrzewanie zapewniał kominek osadzony w ścianie wschodniej. Powyżej znajdowała się jeszcze jedna, bardzo podobna komnata, ogrzewana nieco mniejszym kominkiem od północy. Na jej wysokości, po stronie południowej, przy ryzalicie z klatką schodową, można się było dostać na nadwieszany na wspornikach drewniany ganek. Górował on nad położoną poniżej przystanią, nie wiadomo jednak czy miał jakiekolwiek znaczenie obronne.

   Wschodnie skrzydło donżonu na poziomie przyziemia mieściło kuchnię, dostępną po paru stopniach w dół. Jej wschodnią część na całej szerokości wypełniało palenisko. Powyżej sklepienia kuchni znajdowała się nietypowa mała komora, dostępna poprzez górny właz w podłodze komnaty usytuowanej na wysokości sąsiedniej auli. Być może była ona rodzajem schowku lub kryjówki, gdyż mało kto mógł się spodziewać jej istnienia w takim miejscu. Komnata na pierwszym piętrze w grubym murze wschodnim, mieszczącym komin kuchennego paleniska, posiadała ukośnie poprowadzone przejście do dalszych, niskich zabudowań przy dziedzińcu oraz spiralną klatkę schodową wiodącą na dwie najwyższe kondygnacje. Ponadto w przejściu między aulą donżonu a skrzydłem wschodnim istniało także wejście północne, prowadzące na nadwieszany, drewniany ganek, zawieszony na wysokości około 20 metrów ponad poziomem wody i rozciągający się na całej długości północnej elewacji donżonu i jego skrzydła wschodniego.
   Po wschodniej stronie donżonu cypel rozciągał się równą powierzchnią na przestrzeni nieco ponad 50 metrów. Jego krawędziami poprowadzono kurtyny muru obronnego, na dużej części odcinków stanowiącego także zewnętrzne ściany budynków otaczających z dwóch stron podłużny dziedziniec. Większość z nich miała dwie kondygnacje, dzielone jednotraktowo na średniej wielkości czworoboczne pomieszczenia, między kondygnacjami rozdzielone płaskimi, drewnianymi stropami. Tak między innymi wyglądały trzy pomieszczenia przyziemia skrzydła północnego. Podobnie jak kolejne trzy pomieszczenia na piętrze były one ogrzewane kominkami i wyposażone w latryny. Komunikację pionową pomiędzy nimi zapewniały schody, osadzone w masie specjalnie pogrubionego w tym miejscu muru północnego izby zachodniej.
   Spośród zabudowań dziedzińca zamku górnego wyróżniało się pięcioboczne w planie pomieszczenie północne o wymiarach około 12,5 x 6 metrów, rekonstruowane jako jednokondygnacyjna duża aula (great hall). Sąsiednie podłużne pomieszczenie, połączone z aulą przejściem od wschodu, mogło pełnić funkcje pomocnicze w stosunku do niej (spiżarnie, kuchnia itp.). Naprzeciwko niego znajdował się budynek którego położenie i orientacja, a także widoczne na dawnych rycinach duże ostrołuczne okna, wskazywałyby, iż na piętrze mieścił kaplicę (7,6 x 4,3 metra). Od zachodu sąsiadowała ona z dwoma XVI-wiecznymi pomieszczeniami mieszkalnymi w przyziemiu (3,8 x 4 metry i 5,7 x 4 metry) oraz z małą budowlą mieszczącą wewnątrz dół latrynowy i odpływ na nieczystości. Dalej po stronie zachodniej ciągnął się długi odcinek muru obronnego przeprutego ośmioma otworami strzeleckimi osadzonymi w głębokich, uskokowych wnękach. W każdej z nich utworzono gniazda które trzymały drewniany parapet, prawdopodobnie służący do opierania hakownic. Przypuszczalnie kurtyna zwieńczona była chodnikiem straży, dla której przeznaczona była pobliska wspomniana latryna. Zapewniała ona ochronę ważnego odcinka zamku górującego nad przystanią i drogą do furty południowej.
   Wschodni kraniec cypla o długości około 12 metrów położony był o jakieś 3 metry niżej od poziomu dziedzińca. Także został otoczony murem, pośrodku którego umieszczono właz i schody z przejściem do częściowo wykutej w skale komory z portalem skierowanym na morze po stronie północnej. Otwór ten zapewne pełnił rolę furty zabezpieczającej możliwość ucieczki lub dosyłania zaopatrzenia.

   Rozbudowane w XVI wieku zachodnie podzamcze (zwane także zamkiem Sinclair, w odróżnieniu od głównej części zamku zwanej Girnigoe) zajmowało szerszą część cypla. Jego dziedziniec z trzech stron otoczyły zabudowania, częściowo pozostawiające wolną przestrzeń jedynie od strony przekopu i donżonu głównej części zamku. Wjazd na podzamcze także prowadził od zachodu poprzez zewnętrzny przekop i drewniany zwodzony most, a dalej do długiego na niecałe 16 metrów i szerokiego na 1,5 metra, przykrytego kolebką korytarza bramnego, który był blokowany broną. Korytarz ten mieścił się w najstarszej części podzamcza, w czworobocznym w planie, czterokondygnacyjnym budynku bramnym, którego dwie najniższe kondygnacje pochodziły z końca XIV lub początku XV wieku (być może będącym pierwotnie donżonem najstarszego zamku Girnigoe). Trzy pozostałe skrzydła miały po dwie i trzy kondygnacje. Północne zapewne mieściło kolejne pomieszczenia mieszkalne, zachodnie mogło być związane z obsługą sąsiedniej bramy wjazdowej, a w południowym znajdowały się pomieszczenia gospodarcze z piekarnią i piecem chlebowym na czele. W północno – wschodniej części podzamcza zlokalizowany był nieduży, dwukondygnacyjny budynek bramny zapewniający dostęp do mostu nad przekopem wiodącego do donżonu.
   Najbardziej na zachód wysuniętą częścią zamku był barbakan, oddzielny od zachodniego podzamcza wspomnianym powyżej przekopem. Prawdopodobnie była to prosta konstrukcja składająca się z obwodu muru obronnego przeprutego portalem bramnym, która jednak zabezpieczała główną bramę podzamcza przed atakiem z zaskoczenia i odsuwała potencjalnych przeciwników dalej w przedpole. Nie można też wykluczyć, iż wewnątrz barbakanu znajdowały się jakieś pomniejsze zabudowania pomocnicze, np. stajnie.
   Zamek wyposażony został także w drugi barbakan, usytuowany od południa na wysokości przekopu między podzamczem zachodnim a donżonem. Zabezpieczał on to newralgiczne miejsce, a zarazem chronił wjazd, który poprzez przekop i serię drewnianych schodów oraz platform umożliwiał szybkie przedostanie się zarówno na podzamcze jak i dalej do głównej części zamku. Brama ta musiała mieć jednak znacznie pomocnicze, była bardziej furtą wykorzystywaną do szybkiej komunikacji przez służbę, zwłaszcza w momentach gdy trzeba było rozładować łodzie z pobliskiej przystani.

Stan obecny

   Jeden z najważniejszych zamków północnej Szkocji znajduje się dziś w stanie zaawansowanej ruiny. W najlepszym stanie zachował się donżon wraz ze skrzydłem wschodnim i ryzalitem mieszczącym klatkę schodową. Jest niezadaszony, w murach ma pełno wyrw po otworach okiennych, lecz mury obwodowe sięgają prawie pełnej wysokości. Niestety prawie całkowicie zanikły zabudowania wokół podłużnego dziedzińca, dziś będące jedynie porośniętym trawą i pokrytym darnią rumowiskiem z dolnymi partiami murów widocznymi głównie od strony południowej. W nieco lepszym stanie znajdują się zabudowania zachodniego przedzamcza, których mury w niektórych miejscach sięgają drugiej kondygnacji, a jeden charakterystyczny fragment budynku bramnego z dawnym kominem (na styku ze skrzydłem zachodnim) wyróżnia się nawet pełną wysokością.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Clark J., Jack S., Castle Sinclair Girnigoe conservation plan. Volume I, understending the site, London 2003.
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.

Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 2, Edinburgh 1887.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Third report and inventory of monuments and constructions in the county of Caithness, Edinburgh 1911.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume V, north and west Scotland, Edinburgh 1986.