Historia
Kościół parafialny w Seton funkcjonował co najmniej od połowy XIII wieku. W 1434 roku Catherine St Clair (Sinclair), żona pierwszego lorda Seton ufundować przy nim miała kaplicę, a jej wnuk George, trzeci lord Seton przed śmiercią w 1478 roku zbudować miał nowy chór i zasklepić jego wschodnią, prezbiterialną część. Kolejny George, czwarty lord Seton, przed 1508 rokiem ukończył sklepienia nad chórem, wzniósł zakrystię i ufundował przy kościele około 1493 roku kolegiatę (z prepozytem, sześcioma kanonikami, jednym księdzem i dwoma chórzystami). Jego syn, pięty lord Seton, poległy w 1513 roku w bitwie pod Flodden, przeszklił okna prezbiterium i zakupił wyposażenie do świątyni. Po zniszczeniach zadanych przez wojska angielskie w 1544 roku, prace kontynuowała do 1558 roku lady Janet Hepburn, w czasach której usunięto XV-wieczną kaplicę lady St Clair, by zrobić miejsce pod transept ze środkową wieżą. Nawet jej nie udało się jednak ukończyć późnogotyckiego kościoła, tym bardziej iż w 1560 roku zwycięstwo w Szkocji odniosła reformacja i wszelkie inwestycje dotyczące katolickich budowli sakralnych zostały wstrzymane.
Kościół pełnił funkcje parafialne dla miejscowej społeczności do 1580 roku. Wówczas to miejscowa parafia połączona została z Trenent, świątynia opustoszała, a wkrótce potem zapewne rozebrano starą nawę. Szczęśliwie pozostałą część kościoła zachowano by służyła za miejsce pochówku rodziny Seton. Podupadłą budowlę w 1878 roku poddano renowacji z inicjatywy earla Wemyss, a współczesne prace badawcze i naprawcze podjęto w 1948 roku.
Architektura
Późnogotycki kościół, jak większość szkockich kolegiat z okresu późnego średniowiecza, planowano wznieść na planie krzyża łacińskiego. Ostatecznie udało się wznieść transept z czworoboczną wieżą nad środkowym przęsłem (z nieukończoną iglicą), wydłużone prezbiterium, zakończone na wschodzie wielobokiem oraz kwadratową w planie, dwukondygnacyjną zakrystię po stronie północnej. Nie zdążono przed reformacją z budową nowego korpusu, zapewne planowanego jako jednonawowy, a korpus starszej, XIII-wiecznej świątyni która musiała się znajdować na jego miejscu, rozebrano.
Długie wewnątrz na 16,1 metrów i szerokie na 6,7 metrów prezbiterium wraz z chórem podzielone zostało zewnętrznymi przyporami na trzy przęsła oraz krótką wschodnią, wieloboczną apsydę. W środkowym przęśle od południa przebito półkoliście zamknięte wejście, zaś pomiędzy pozostałymi przyporami duże, ostrołuczne okna (za wyjątkiem przęsła sąsiadującego z zakrystią). Okna wypełniły kamienne maswerki o prześwitach z trójliśćmi, czwórliśćmi i horyzontalnie ułożonymi łzami. Każdą z przypór udekorowano baldachimem oraz wspornikiem z herbami rodu Seton, które pierwotnie nieść miały rzeźbione figury. Ponadto zwieńczono je masywnymi i pozbawionymi ozdób sterczynami. Poniżej okien prezbiterium poprowadzono gzyms, powyżej zaś fryz z ornamentem kwiatów. Wnętrze prezbiterium dla odmiany utrzymano w dużo surowszej formie. Przykryte zostało ostrołuczną kolebką, tylko we wschodniej części wzbogaconą profilowanymi żebrami osadzonymi na rzeźbionych konsolach (nie miały one znaczenia konstrukcyjnego, a wyłącznie ozdobne). Zachodnią część prezbiterium i chóru pozostawiono z gładkimi elewacjami. We wschodniej w murze umieszczono eliptycznie zamknięte sedilia, piscinę z bogato zdobionym baldachimem, zaś na przeciwko nich, w ścianie północnej wnękę na grobowiec.
Zakrystia o wymiarach w planie 4,3 x 3,6 metra przykryta została sklepieniem kolebkowym w przyziemiu, które utrzymywało górną kondygnację. Była ona oświetlana na dole pojedynczym oknem od wschodu, zaopatrzona w piscinę zwieńczoną łukiem w ośli grzbiet i ogrzewana kominkiem. Dodatkowo ukośnie poprowadzony w murze otwór pozwalał na podglądanie ołtarza. Górna kondygnacja posiadała podobne okno od wschodu, natomiast dach składał się z zachodzących na siebie kamiennych płyt.
Wieżę wzniesiono na rzucie kwadratu o długości boków 7,6 metra. Jej przyziemie na każdą stronę otwarto wysokimi, profilowanymi i ostrołucznymi arkadami o szerokości 2,9 metra, a w grubości muru narożnika południowo – wschodniego osadzono spiralną klatkę schodową, częściowo wchodzącą w ścianę transeptu. Od strony zewnętrznej, powyżej dachów, otrzymała ona formę wielobocznego ryzalitu czy też wieżyczki. Przestrzeń podwieżową zwieńczono sklepieniem krzyżowym z otworem pośrodku, zapewne przeznaczonym na liny obsługujące dzwony. Ich dźwięk wydobywał się z każdej strony wieży przez wysokie ostrołuczne okno. Wieżę planowano zwieńczyć wysoką iglicą o rzadko spotykanej w Szkocji czworobocznej podstawie przechodzącej wyżej dzięki ścięciu narożników w wielobok (broach spire).
Każde z ramion transeptu otrzymało dwa przęsła o wymiarach 8,2 x 5,5 metra. Wzmocniono je podobnymi jak w prezbiterium uskokowymi przyporami oraz przepruto w ścianach szczytowych okazałymi oknami z kunsztownymi maswerkami dzielonymi pośrodku masywnymi laskami. Jak w wielu późnośredniowiecznych szkockich kościołach wschodnie ściany transeptu pozostawiono bez okien. Wnętrze przykryto ostrołucznymi sklepieniami kolebkowymi, które podtrzymywały dachy utworzone z zachodzących na siebie kamiennych płyt. Gotyckie wyposażenie wnętrza transeptu stanowiły dwie bogato zdobione pisciny.
Stan obecny
Kościół w Seton, choć nie został ukończony, uznawany jest dziś za jedną z najwspanialszych późnogotyckich kolegiat na terenie Szkocji. Pomimo długiego okresu budowy jest to konstrukcja stylistycznie jednorodna, o wysokiej jakości wykonania, z wieloma zachowanymi pierwotnymi detalami architektonicznymi (pomimo iż maswerki okienne były odnawiane w XIX wieku, a figury na wspornikach przypór nie zostały wykonane lub zaginęły).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1897.
Salter M., The old parish churches of Scotland, Malvern 1994.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eighth report with inventory of monuments and constructions in the county of East Lothian, Edinburgh 1924.