Historia
Cysterskie opactwo w Saddell wzniesione zostało z fundacji Reginalda, lorda Isles, przed 1207 rokiem (lub ewentualnie przez jego ojca, Somerleda). Miejscowy konwent założyli zakonnicy z klasztoru Mellifont w Irlandii, i stamtąd też dokonywane były okresowe wizytacje szkockiego opactwa. Przez cały okres istnienia konwent znajdował się pod patronatem lordów Isles, których ziemie skonfiskowane zostały w 1493 roku przez króla Jakuba IV. Niewielki konwent Saddell nigdy nie był zbyt bogaty, jednak na początku XVI wieku zubożenie oraz brak wsparcia ze strony świeckich patronów, doprowadziły do jednej z najwcześniejszych kasat na terenie Szkocji, przeprowadzonej jeszcze przed zwycięstwem ruchu reformacyjnego. Majątek klasztoru przejęty został w 1507 roku przez biskupa Argyll, Jamesa Hamiltona, który prawdopodobnie wykorzystał kamienie z rozebranego klasztoru do budowy pobliskiej wieży mieszkalnej. Dodatkowych zniszczeń przysporzyła ruinom budowa około 1770 roku nowożytnej rezydencji mieszkalnej (Saddell House).
Architektura
Opactwo w Saddell było założeniem niewielkim, ale o pełnym programie cysterskiego klasztoru, z kościołem na planie krzyża łacińskiego i przylegającymi do niego trzema skrzydłami, otaczającymi wraz z krużgankami wewnętrzny wirydarz. Usytuowano je na niewielkim wywyższeniu terenu, na północnym brzegu małego strumienia Allt nam Manach, wpadającego na wschodzie do rzeki Loch Gilp.
Kościół był budowlą o długości około 41 metrów, składającą się z jednonawowego korpusu o długości około 26 metrów, krótkiego transeptu (północne ramię o długości 7,2 metra na linii północ – południe), prawdopodobnie pozbawionego kaplic wschodnich, oraz także krótkiego prezbiterium na planie czworoboku o wymiarach 7,5 x 5,5 metra wewnątrz murów grubych na 0,9 metra. Świątynia była niewielka, najpewniej bezwieżowa, gdyż na budowę wieży nie pozwalały ani surowe nakazy cysterskiej reguły, ani skromne dochody opactwa. Nie była też dziełem jednej kampanii budowlanej, gdyż północne ramię transeptu dobudowane zostało w XIII wieku do starszego korpusu (jedna z jego ścian opiera się na północnej części prezbiterium, a mury są nieco grubsze od pozostałej części kościoła).
Zabudowania klauzury otaczały czworoboczny wirydarz o wymiarach około 23 x 15,5 metra (prawdopodobnie nieco nieregularny, gdyż skrzydło wschodnie mogło być odchylone nieco ku zachodowi). Jedynie na podstawie porównań z innymi założeniami klasztornymi przypuszczać można, iż w skrzydle wschodnim znajdował się w przyziemiu kapitularz oraz być może fraternia, zaś na piętrze pomieszczenie dormitorium. Południowa część tego skrzydła wystawała nieco w stronę strumienia poza obręb czworoboku zabudowań, musiały więc znajdować się tam latryny. W skrzydle południowym najpewniej mieścił się refektarz (około 7 x 4,6 metra), sąsiadujący z kuchnią i być może z kalefaktorium. Skrzydła zachodnie w klasztorach cysterskich przeznaczane były najczęściej na pomieszczenia spiżarni (cellarium) oraz izby dla konwersów (braci pracujących na przyklasztornych folwarkach).
Stan obecny
Do chwili obecnej zachowały się jedynie niewielkie fragmenty murów prezbiterium kościoła (maksymalnie do wysokości około 4,6 metra) oraz relikty ścian refektarza w skrzydle południowym. Obydwie te części sąsiadują z murami nowożytnymi, wzniesionymi już po kasacie klasztoru, kiedy to jego pozostałości wykorzystywano jako miejsce pochówków (w prezbiterium zachowało się kilka płyt nagrobnych z XIV-XVI wieku). Pozostałe partie opactwa widoczne są dziś już tylko w postaci porośniętych trawą ziemnych kopców kryjących gruz ze zburzonych zabudowań.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Abbeys and Priories, London 2000.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, Argyll, An Inventory of the Ancient Monuments, volume I, Kintyre, Glasgow 1971.