Historia
Najstarsze zabudowania mieszkalno – obronne wzniesione zostały w Rothesay na przełomie XII i XIII wieku, prawdopodobnie z fundacji Alana, wysokiego stewarta króla Wilhelma Lwa. Ta wczesna budowla była co najmniej dwukrotnie oblegana i zdobywana przez Skandynawów z królestwa Man i zachodnich wysp. W związku z jednym z tych wydarzeń, zamek został po raz pierwszy odnotowany w źródłach pisanych w 1230 roku. Zajęty został wówczas przez Uspaka, władcę królestwa Man, lecz napastnicy musieli się wycofać po przybyciu szkockiej floty. Po raz drugi Rothesey zdobyte zostało w 1263 roku, w trakcie kampanii króla Hakona IV zakończonej bitwą pod Largs. Klęska Norwegów, a następnie choroba i śmierć Hakona sprawiły, iż jego następca, Magnus IV, zwarł z królem Aleksandrem III w 1266 roku w Perth pokój, w którym zrzekł się praw do Hebrydów oraz wyspy Man.
Po zajęciu wyspy Isle of Bute wraz z Rothesay przez Szkotów, zamek rozbudowany został o cztery wieże oraz budynek bramny. W takiej formie zdobyty został przez Anglików w trakcie pierwszej wojny o szkocką niepodległość z przełomu XIII i XIV wieku. Co prawda w 1311 roku odbiły go szkockie wojska króla Roberta I Bruce, lecz w 1334 roku ponownie, choć tym razem tylko na rok, zagarnięty został znów przez Anglików, wspierających konkurenta do szkockiego tronu, Johna Balliola. W ręce zwolenników Dawida II Rothesay przywrócić miał sir Colin Campbell, po tym gdy angielski zarządca zamku, sir Adam Lisle, zabity został w bitwie na zboczu Barone Hill.
Wraz z objęciem tronu Szkocji przez dynastię Stewartów w 1371 roku, Rothesay stało się jedną z ulubionych siedzib Roberta II i Roberta III. Od tego czasu najstarszy syn królewskiej rodziny często przyjmował tytuł księcia (diuka) Rothesay. Około 1455 roku zamek miał być oblegany przez lorda Isles, w trakcie zmagań króla Jakuba II z Czarnymi Douglasami, natomiast w 1462 roku, pod rządami Jakuba III, obronił się przed oddziałami earla Ross, Johna of Islay. Następnie w czasach Jakuba IV Rothesay wykorzystywano jako bazę do operacji wojsk królewskich przeciwko MacDonaldom. Zapewne z tego powodu zamek postanowiono wzmocnić na początku XVI wieku, kiedy to znacznie rozbudowany został budynek bramny, a mury obwodowe zamku podwyższone. Prace budowlane nie zostały jednak ukończone przed śmiercią króla Jakuba IV w bitwie pod Flodden w 1513 roku i trwały jeszcze gdy Jakub V osiągał pełnoletność. W tym trudnym dla monarchii okresie, w 1527 roku zamek wytrzymał oblężenie buntowników Ruthvena, którzy doszczętnie spustoszyli przyzamkową osadę (ang. burgh), lecz już w 1544 roku zdobyty został przez proangielskie siły Matthew Stewarta, earla Lennox, w czasie szkocko – angielskiej wojny zwanej szorstkimi zalotami.
W drugiej połowie XVI wieku i w pierwszej połowie XVII stulecia nie prowadzono na zamku żadnych znaczniejszych prac budowlanych. Zapewne było on zaniedbany, gdy w latach 30-tych XVII wieku został przez Jamesa Stewarta, szeryfa Bute, obsadzony garnizonem z ramienia Karola I przeciwko oddziałom protestanckim. W 1650 roku Jamesa Stewart uciekł, natomiast zamek został zajęty przez angielskie wojska Olivera Cromwella, które wycofując się jeszcze w tym samym roku wyburzył znaczną część obwarowań i zabudowań zamku. Od tamtego czasu pozostawał on aż do początku XIX wieku w stanie ruiny. Dopiero w latach 1816-1817 z inicjatywy drugiego markiza Bute oczyszczono z gruzu dziedziniec, a następnie rozpoczęto pierwsze działania remontowe, kontynuowane następnie w drugiej połowie XIX wieku i na początku XX stulecia.
Architektura
Zamek wzniesiony został w środkowej części wyspy Isle of Bute, w bliskiej odległości od niewielkiej zatoki po stronie północnej, będącej częścią Firth of Clyde. Jako że usytuowano go na równym, płaskim terenie, w pobliżu przepływającej po zachodniej stronie niedużej rzeki, zewnętrzną linię obrony utworzono z dookolnej, nawodnionej fosy. Obwiodła ona zbliżony do koła pierścień muru obronnego (forma rzadko spotykana na terenie Szkocji), otaczającego dziedziniec o średnicy około 43,3 metrów. Pierścień murów wzmocniły cztery, symetrycznie rozstawione, cylindryczne wieże oraz wysunięty w przedpole po stronie północnej prostokątny w planie budynek bramny.
Obwód muru obronnego o grubości wahającej się w przyziemiu od 2,4 do 3 metrów i wysokości około 8 metrów, zwieńczony był chodnikiem straży oraz zapewne przedpiersiem z krenelażem, przed którym w otworach w murze montowano drewniany ganek hurdycji. W okresie późnego średniowiecza mur został podwyższany i zakończony nowym przedpiersiem, tym razem osadzonym na wysuniętych przed lico ścian konsolach. U podstawy mur obronny zamku wzmocniono cokołem o pochyłej zewnętrznej elewacji, ale jedynie po stronie południowej, zachodniej i częściowo północnej.
Wieże usytuowano po stronie północno – wschodniej, północno – zachodniej, południowo – zachodniej i południowo – wschodniej. Były one znacznie wysunięte przed lico muru obwodowego, tak by można z nich było prowadzić boczny ostrzał przyległych kurtyn, jednak były usytuowane na tyle daleko od siebie, iż obrońcy z jednej wieży nie mogli zapewniać bezpośredniego wsparcia obrońcom na innych wieżach (nie pozwalał na to łuk kurtyn murów). Każdą z wież w przyziemiu wzmocniono pochyłym cokołem, podobnym do tego w murze po zachodniej i południowej stronie obwodu. Wejście do każdej z wieży znajdowało się na poziomie gruntu, po stronie dziedzińca, skąd prowadziło do kolistej komory z trzema radialnie rozstawionymi wąskimi i wysokimi otworami strzeleckimi. Powyżej mieściły się jeszcze trzy, rozdzielone płaskimi, drewnianymi stropami kondygnacje, przy czym najwyższa niewiele przewyższała koronę muru obronnego, a po stronie północnej, gdzie sąsiadujący z bramą mur był wyższy, wieże były tej samej wysokości co kurtyny. Część z wież z pewnością pełniła funkcje mieszkalne i była ogrzewana kominkami.
Pierwotny budynek bramny po stronie północnej miał w planie formę niewielkiego czworoboku o szerokości niecałych 5 metrów, wysuniętego w stronę fosy przed obwód muru na około 4,9 metra. Mieszczący się w nim przejazd bramny zamykany był opuszczaną w prowadnicach broną. Około przełomu XIII i XIV wieku budynek bramny poszerzono i przedłużono ku północy. Przejazd zajmował odtąd zachodnią część budynku, we wschodniej natomiast mieściła się nieduża izba przeznaczona dla straży. Oprócz głównej bramy, w zachodniej części obwodu funkcjonowała także mniejsza furta.
W pierwszej połowie XVI wieku brama rozbudowana została do okazałej formy zbliżonej do prostokątnej, wydłużonej w planie wieży mieszkalnej z mniejszym czworobocznym ryzalitem po stronie zachodniej. Została ona zwieńczona podobnie jak podwyższone wówczas mury – przedpiersiem osadzonym na konsolach. W przyziemiu pozostawiono szeroki na 3,5 metra, poprzedzony zwodzonym mostem przejazd, a dodatkowo przepruto furtę w ścianie zachodniej, prowadzącą na teren między fosą a murem obwodowym zamku. Ponadto w powiększonej części budynku bramnego osadzono celę więzienną, dostępną jedynie otworem z góry, na piętrze zaś usytuowano reprezentacyjną aulę o wymiarach 14,9 x 7,5 metra. Ogrzewana była ona kominkiem i połączona z ryzalitem gdzie znajdowały się latryny. Prawdopodobnie jej południowa część wydzielona była ścianką działową tworzącą mniejsze, prywatne pomieszczenie, oświetlane od strony dziedzińca dużym oknem. Pomieszczenie to poprzez korytarze w grubości muru obwodowego skomunikowane było z przyległymi wieżami, gdzie najpewniej znajdowały się kolejne komnaty mieszkalne. Wejście do auli budynku bramnego od strony dziedzińca prowadziło po szerokich kamiennych schodach, ustawionych na przedłużeniu przejazdu bramnego. Ponad nią funkcjonowała jeszcze jedna kondygnacja oraz poddasze otoczone galerią obronną.
Zabudowa wewnętrzna zamku, co nietypowe, nie była ściśle przystawiona do muru obronnego, lecz w większości usytuowana w pewnym od niego oddaleniu, tak by ściany domów mogły być proste. Duża część zabudowań była konstrukcji drewnianej i szachulcowej. Wyróżniała się we wschodniej części dziedzińca późnośredniowieczna, prostokątna w planie (7 x 14 metrów), murowana kaplica pod wezwaniem św. Michała, usytuowana dłuższymi bokami na linii wschód – zachód. Wewnątrz część sakralna stanowiła górną kondygnację, na dole natomiast znajdowało się niskie, oddzielone drewnianym stropem przyziemie służące jako spiżarnia lub magazyn. Wąską przestrzeń po wschodniej stronie, pomiędzy kaplicą a murem, wypełniły kamienne schody prowadzące na chodnik straży. Oprócz kaplicy na dziedzińcu znajdował się także budynek starej auli (prawdopodobnie w zachodniej części), oraz zabudowania gospodarcze (kuchnia, stajnie, kuźnia).
Stan obecny
Zamek w Rothesay, choć znajduje się dziś w stanie ruiny, należy do grupy najlepiej zachowanych wczesnych szkockich warowni. Obwód muru przetrwał praktycznie na całej długości, miejscami nawet prawie do pełnej wysokości. Spośród wież zachowała się jedynie północno – zachodnia, widoczny jest także odbudowany na przełomie XIX i XX wieku budynek bramny. Na zamkowym dziedzińcu wyróżniają się trzy ściany dawnej kaplicy św. Michała oraz schody wiodące do budynku bramnego. Zamek znajduje się pod opieką Historic Scotalnd i jest udostępniony dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Salter M., The castles of western and northern Scotland, Malvern 1995.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume V, north and west Scotland, Edinburgh 1986.