Historia
Pluscarden ufundowane zostało przez króla Aleksandra II w 1230 roku, jako jedna z trzech szkockich filii francuskiego klasztoru Vallis Caulium. Nowy klasztor otrzymał wezwanie NMP, św. Andrzeja i Jana Chrzciciela, przy czym dedykacja świętemu Andrzejowi być może wskazywałaby na istnienie tu wcześniej małej pustelni lub kaplicy. Kościół klasztorny prawdopodobnie zaczęto budować od korpusu nawowego i transeptu, co także sugerowałoby funkcjonowanie jakiegoś starszego małego oratorium pełniącego rolę prezbiterium. Większość najważniejszych zabudowań klauzury oraz kościół ukończono do końca XIII wieku.
W 1303 roku, w trakcie pierwszej wojny o szkocką niepodległość, klasztor miał zostać spustoszony pierwszym w jego historii poważnym pożarem. Kolejne zniszczenia Pluscarden odniosło w 1390 roku z ręki Alexandra Stewarta, earla Mar zwanego Wilkiem z Badenoch. Sytuacja w klasztorze była wówczas tak ciężka, iż osiem lat później zrezygnować z urzędu miał przeor Thomas Fullonis. Jego następca, przeor Alexander zdołał jednak wydobyć klasztor z upadku i odbudować zniszczone partie kościoła, choć w 1454 roku z powodu ubóstwa Pluscarden za zgodą papieża Mikołaja V połączone zostało z przeoratem benedyktyńskim z Urquhart. Do Pluscarden przybył wówczas przeor John Bonally wraz z jednym mnichem, zasilając jedynie trzyosobowy konwent. Zwierzchnictwo nad połączonymi przeoratami niedługo później powierzone zostało opactwu Dunfermline.
W ciągu drugiej połowy XV wieku prowadzono powolne prace naprawcze zaniedbanego klasztoru. Pomimo kłopotów z dyscypliną (John Bonally musiał podać się do dymisji z powodu oskarżeń o prowadzenie grzesznego życia), były na tyle zaawansowane, że w 1506 roku w klasztorze mógł zatrzymać się król Jakub V. W czasie swego pobytu wsparł on pracujących murarzy niewielką donacją. W 1524 roku w Pluscarden mieszkało już 13 zakonników, będących wówczas pod silnym wpływem rodu Dunbar, z którego wybrano kilku miejscowych dygnitarzy. Jeden z nich, Alexander Dunbar, sprawował urząd przeora od 1529 roku do 1560, budując po północnej stronie prezbiterium nową zakrystię. Po jego śmierci, w związku ze zwycięstwem w Szkocji reformacji, władzę nad klasztorem przejęła osoba świecka, przeor komendatoryjny lord Alexander Seton. Jako katolik pozwolił on zamieszkiwać w Pluscarden do końca XVI wieku ostatnim żyjącym mnichom (w 1586 roku żył już tylko jeden zakonnik), lecz w ciągu XVII stulecia opuszczony klasztor popadł w ruinę.
Architektura
Pluscarden usytuowano w długiej dolinie, której wzgórza osiągały średnie wysokości, ale chroniły klasztor od północy i południa przed łatwym dostrzeżeniem i zapewniały względne odizolowanie. Zabudowania założono na płaskiej kępie po północnej stronie strumienia Black Burn (Blackwater), który zapewniał czystą wodę do mycia i gotowania oraz oczyszczania latryn.
Kościół klasztorny założono na planie krzyża łacińskiego. Składał się on z korpusu nawowego, nietypowo posiadającego niesymetrycznie wydzieloną wąską nawę południową, z pewnością zamkniętego od zachodu prostą, bezwieżową fasadą, połączonego na wschodzie z transeptem, ponad którym wzniesiono niską, czworoboczną wieżę i dalej z czworobocznym, trójprzęsłowym prezbiterium. Dodatkowo od wschodu z każdym ramieniem transeptu sąsiadowały po dwie czworoboczne kaplice, a po północnej stronie prezbiterium wybudowano w XVI stuleciu nową, dwukondygnacyjną zakrystię z ryzalitowo wysuniętą wieżyczką komunikacyjną.
Wszystkie elewacje zewnętrzne kościoła, poza południową korpusu sąsiadującą z krużgankiem, wzmocniono przyporami. Pomiędzy nimi ściany przepruto oknami, początkowo w XIII wieku wąskimi, lancetowatymi, takimi jak cztery profilowane otwory osadzone we wschodniej ścianie prezbiterium, czy też umieszczonymi w dwóch rzędach sześcioma oknami w północnej ścianie transeptu. W XV wieku pojawiły się większe okna ostrołuczne, wypełnione bogatymi maswerkami. Wyróżniało się osadzone w partii szczytowej ściany wschodniej prezbiterium okno o pęcherzowatym kształcie, ponad którym w trójkątnym obramieniu umieszczono profilowany uskokami otwór trójlistny z małymi ślepymi tróliśćmi w narożnikach.
Wewnątrz wszystkie kaplice przykryte zostały sklepieniem krzyżowo – żebrowym oraz otwarte profilowanymi, ostrołucznymi arkadami na transept, a dodatkowo kaplice wewnętrzne także na prezbiterium. Wysoka ale wąska arkada łączyła transept z nawą południową, a wysoka i szeroka otwierała się na nawę główną. Na wysokości górnych okien południowego ramienia transeptu utworzona została galeria z przejściami przeprutymi poprzez poprzeczne ściany flankujące okna, mająca swą kontynuacje na wysokości okien clerestorium nawy południowej. Jako, że północna część korpusu nie posiadała nawy bocznej, a jej okna zapewne przepruto pośrodku wysokości murów, to galeria nie mogła być tam już poprowadzona. Cały transept charakteryzował się dość prostym ale eleganckim, wczesnogotyckim profilowaniem zastosowanym na służkach, głowicach i łukach arkad. Prezbiterium otrzymało wewnętrzne wymiary 17 x 8,2 metra podzielone na trzy przęsła, które były zasklepione albo przewidziane do zasklepienia (zachowały się wyprowadzenia żeber). Podobnie sytuacja wyglądała w przestrzeni podwieżowej.
Po 1390 roku w wielu miejscach przepalone ściany kościoła musiały zostać wzmocnione i przemurowane. Wzniesiono wówczas między innymi podwójną ścianę w arkadzie otwierającej skrzyżowanie naw na prezbiterium (prawdopodobnie z obawy o stabilność wieży), przez które poprowadzono szerokie jedynie na 2,1 metra przejścia. Po stronie północnej pomiędzy tymi ścianami umieszczono schody, zapewne wiodące do jakiejś galerii na górze, podczas gdy ściany południowe utworzyły rodzaj szafki.
Zabudowania klauzury ułożono w tradycyjnym układzie cysterskim po południowej stronie kościoła. Otaczały one wraz z krużgankami czworoboczny w planie wirydarz o wymiarach 31 x 28 metrów. Skrzydło wschodnie sąsiadowało z transeptem i bocznymi kaplicami. W przyziemiu mieściło starą, czteroprzęsłową zakrystię przykrytą sklepieniem krzyżowo – żebrowym, a następnie kwadratowy w planie kapitularz (8,8 x 8,8 metra). Ten ostatni dostępny był od strony krużganka poprzez dwudzielny portal i przykryty sklepieniem opartym na centralnym filarze. Filar bogato oprofilowano wklęskami i wałkami przechodzącymi w żebra sklepienia, które dodatkowo oparto na narożnych i osadzonych w połowie długości ścian wspornikach. Zakonnicy w trakcie obrad zasiadali w kapitularzu na przyściennych kamiennych ławach oraz w sediliach uformowanych z wnęk zwieńczanych trójliśćmi i flankowanych wałkami. Oświetlenie zapewniały dwa trójdzielne okna od strony wschodniej i dwa flankujące wejście przeźrocza skierowane na krużganek, przez które nowicjusze mogli przysłuchiwać się obradom.
Od południa kapitularz sąsiadował z dwuprzęsłowym, sklepionym krzyżowo przejściem prowadzącym na przyklasztorne tereny. Za nim południowy kraniec wschodniego skrzydła stanowiła dwunawowa sala fraterni (13,7 x 8,5 metra) o w sumie sześciu zwieńczonych sklepieniem przęsłach, rozdzielonych dwoma ośmiobocznymi filarami. Żebra spływały na nie bezwspornikowo, natomiast na ścianach podtrzymywane były prostymi konsolami. Oświetlenie zapewniały pracującym we fraterni mnichom dwa ostrołuczne okna od wschodu i dwa od południa.
Piętro skrzydła wschodniego zajmowane było przez dormitorium mnichów, połączone z południowym ramieniem transeptu, gdzie zejście zapewniały szerokie schody nocne, wykorzystywane do przedostawania się na nocne i poranne modły. Wysunięte ku wschodowi dwa przęsła ponad zakrystią zapewne stanowiły osobne pomieszczenie zajmowane albo przez małe oratorium albo przez pierwotną komnatę przeora. Południowa część skrzydła wschodniego na poziomie piętra mogła mieścić lub być połączona z latrynami, z racji bliskiego położenia strumienia. Skrzydło południowe tradycyjnie zajmowane było przez salę refektarza i sąsiadującą z nim kuchnię, natomiast w skrzydle zachodnim najpewniej mieściły się spiżarnie cellarium. W XV wieku, już poza obrębem ścisłej klauzury, w narożniku południowo – wschodnim klasztoru, wzniesiony został wolnostojący, dwuskrzydłowy dom opata, usytuowany tuż nad strumieniem i kanałem dostarczającym wodę do klasztoru, ponad którym w pobliżu funkcjonował także młyn.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowała się wschodnia część kościoła z transeptem i prezbiterium, podźwignięta ze stanu niezadaszonej ruiny w 1948 roku. Przetrwało także w całości skrzydło wschodnie klauzury, część zewnętrznych murów krużganków i częściowo południowa ściana korpusu nawowego kościoła. Po stronie południowej widoczne są jeszcze znaczne ruiny dawnego domu opata z XV wieku, natomiast na miejscu skrzydła zachodniego i południowego znajdują się obecnie nowożytne zabudowania. Korpus nawowy zaznaczony jest dziś tylko nikłymi murami w partiach przyziemia, co słaniało niektórych do przypuszczeń, iż nigdy nie został ukończony. Badania wykazały jednak, iż południowo – zachodni narożnik popękał z powodu poddawania naciskowi wysokich murów i nie został porzucony na wczesnym etapie prac. Obecnie klasztor jest własnością benedyktynów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Abbeys and Priories, London 2000.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 2, Edinburgh 1896.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.