Historia
Późnogotycki kościół pod wezwaniem św. Krzyża i Jana Chrzciciela wybudowany został po 1440 roku, powstał jednak na miejscu starszej świątyni, po raz pierwszy odnotowanej już w 1128 roku, kiedy to król Dawid I potwierdził jej własność benedyktynom z Dunfermline. Konsekrowana została ona, a właściwie rekonsekrowana w 1242 roku przez biskupa St Andrews, Davida de Bernhama, co zapewne wiązało się z pierwszą poważną przebudową (przypuszczalnie ukończono wówczas wczesnogotyckie prezbiterium). W kolejnych latach kościół uzyskać musiał znaczną reputację, gdyż w 1286 roku pochowano w nim serce zmarłego króla Aleksandra III. Niedługo później najpewniej odniósł bliżej nieznane zniszczenia w czasie pierwszej wojny o szkocką niepodległość, gdyż w 1328 roku Robert I wsparł parafię pozwoleniem na korzystanie z królewskich kamieniołomów.
W pierwszej połowie XV wieku stary i zapewne niewielki kościół przestał wystarczać jednemu z największych miast królestwa. Z tego powodu w 1440 roku zaczęto gruntowną przebudowę prezbiterium, a po jego ukończeniu (w 1448 roku) około połowy XV wieku przystąpiono do budowy transeptu i wieży. Na koniec wzniesiony został korpus nawowy, nad którym prace budowlane przy finansowym wsparciu Jakuba IV trwały do lat 90-tych XV stulecia. Ostatnim etapem było dodanie w 1511 roku strzelistej iglicy na kościelnej wieży.
Na początku drugiej połowy XV wieku kościół św. Jana odegrał znaczącą rolę w popularyzacji ruchu reformacyjnego, dzięki czemu zapewne uniknął zniszczenia. W 1559 roku wygłosić w nim kazanie miał sam John Knox, jeden z czołowych przywódców szkockiej reformacji i twórca narodowego protestanckiego Kościoła Szkocji. Kazanie było tak płomienne, iż wywołało uliczne rozruchy w trakcie których ograbiono i zniszczono usytuowane w Perth trzy klasztory (franciszkański, dominikański i kartuski). Jak wspomniano kościół św. Jana nie ucierpiał, lecz zmieniono wystrój jego wnętrza, pozbawionego gotyckich ołtarzy i wyposażenia związanego z katolickim kultem.
W XVII wieku kościół użytkowany był przez protestantów, lecz z powodu ubóstwa Kościoła Szkocji popadał w stopniowe zaniedbanie (wiadomo, iż w 1617 roku niejaki David Sibbald wyznaczony został do renowacji uszkodzonej iglicy). Na początku XVIII stulecia jego wnętrze podzielono między trzy protestanckie kongregacje, co wiązało się z wstawieniem nowożytnych empor i przebiciem okien w połaciach dachu naw bocznych. Pierwsze poważniejsze naprawy rozpoczęto w 1825 roku, lecz niestety przyniosły one także kolejne usunięcia oryginalnych elementów i wyposażenia. Bardziej profesjonalną renowację przeprowadzono pod koniec XIX wieku, w 1918 roku oraz w latach 20-tych XX wieku, kiedy to między innymi usunięto nowożytny podział kościoła na trzy części.
Architektura
Kościół św. Jana usytuowano we wschodniej części obwiedzionego murami obronnymi miasta, pomiędzy rynkiem na zachodzie, a portem nad rzeką Tay na wschodzie. Na skutek XV-wiecznej przebudowy otrzymał on formę okazałej budowli składającej się z trójnawowego, pięcioprzęsłowego korpusu o układzie pseudobazylikowym, transeptu zwieńczonego czworoboczną wieżą i także trójnawowego oraz pięcioprzęsłowego prezbiterium (dla odmiany o formie typowej bazyliki), zakończonego po stronie wschodniej ścianą prostą, dzięki czemu cała bryła kościoła była symetryczna. Miała ona 58,2 metry długości wewnętrznej i 17,9 metrów szerokości na wysokości korpusu (transept z północy na południe posiadał 27,7 metrów długości). Dodatkowo na wysokości drugiego od zachodu przęsła nawy północnej korpusu umieszczono dwukondygnacyjną kruchtę, a przy zachodniej ścianie północnego ramienia transeptu niewielką kaplicę. Pierwotnie przy północnej ścianie prezbiterium znajdowała się zakrystia, do której prowadził portal w drugim przęśle od wschodu, dawne ryciny wskazują także, iż po południowej stronie prezbiterium oryginalnie mieściła się kruchta z bogato zdobionym portalem.
Od strony zewnętrznej ściany kościoła wzmocnione zostały przyporami za wyjątkiem murów korpusu nawowego. Wnętrze tego ostatniego odznaczało się większą surowością niż prezbiterium lub transept. Ostrołuczne, profilowane arkady dzieliły go na trzy nawy, przy czym nawa główna była wyższa od bocznych, ale pozbawiona triforium, czy też okien clerestorium. Na ich miejscu znajdowała się po prostu surowa, zatopiona w mroku ściana. Planowano co prawda podwyższyć mury nawy głównej i umieścić w niej ostrołuczne okna, lecz ostatecznie prace te wykonano jedynie przy dwóch północnych przęsłach przy wieży, gdzie ściany nawy bocznej i głównej wzmocniono przyporami udekorowanymi sterczynami. Ta część nawy bocznej stała się w końcu kaplicą, a podwyższony mur nawy głównej nie został przykryty dachem.
Centralne przęsło kościoła, umieszczone pod wieżą pomiędzy czterema podpierającymi ją masywnymi filarami, z których każdy zbudowano na planie krzyża równoramiennego z zaokrąglonymi końcami. Jako jedyne w kościele środkowe przęsło zwieńczono sklepieniem (poza kruchtą północną). Jego żebra zbiegały się pośrodku przy dużym otworze, przeznaczonym do opuszczania lin połączonych z dzwonami. Co ciekawe utworzono także mniejsze boczne otwory na liny, przebite zgrabnie przez same żebra sklepienne. Dwa zachodnie filary skrzyżowania naw zaopatrzone zostały we wsporniki, pierwotnie podtrzymujące elementy przegrody lektorium, która oddzielała nawę przeznaczoną dla świeckich od części kapłańskiej kościoła. Do wejścia na balkon lektorium służyły schody osadzone w grubości muru południowo – zachodniego podwieżowego filara.
Ściany nawy głównej prezbiterium pozostawiono gładkie, przeprute jedynie niedużymi, dwudzielnymi oknami clerestorium, umieszczonymi centralnie nad ostrołucznymi, profilowanymi arkadami międzynawowymi. Te ostatnie podpierane były przez cztery pary bogato profilowanych filarów oraz jedną parę filarów przyściennych. Każdy filar prezbiterialny składał się z jednego dużego półkolistego półwałka z każdej strony świata i czterech mniejszych ostrołucznych półwałków pomiędzy nimi, dzięki czemu całość otrzymała wyszukaną i elegancką formę. Pośród stosunkowo prostych pozostałych dekoracji prezbiterium znajdowały się kamienne pisciny, z których dwie umieszczano przy ścianie wschodniej, jedną przy południowej, a jedną w narożniku południowo – wschodnim.
Wyróżniającym się elementem kościoła była pierwotnie dwukondygnacyjna kruchta północna, zwana Wieżą Halkerstona. Jej przyziemie zwieńczone zostało efektownym sklepieniem żebrowym podtrzymywanym przez umieszczone w narożach rzeźbione konsole. W ścianie bocznej proste przejście i schody prowadziły na piętro, natomiast do nawy północnej wiódł osadzony w stylistyce romańskiej portal, flankowany trzema wałkami z kapiteli których wyrastała półkolista, profilowana archiwolta.
Stan obecny
Kościół obecnie wciąż pełni funkcje liturgiczne dla protestanckiej społeczności, lecz udostępniony jest dla zwiedzających, dla których przygotowane są nawet krótkie przewodniki. Zachował się do czasów współczesnych bez północnej zakrystii, bez południowej kruchty przy prezbiterium, z gruntownie przebudowaną północną kruchtą i murami naw bocznych korpusu. Od czasów reformacji stanowi jedyny zachowany średniowieczny budynek sakralny w Perth.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1897.