Historia
Ziemie na których wzniesiono wieżę Orchardton, pierwotnie zwane Glenshinnoch, od początku XV wieku znajdowały się w rękach rodu Cairns. Data budowy przez nich wieży nie została odnotowana w źródłach pisanych, przypuszcza się jednak, iż nastąpiło to w drugiej połowie XV wieku z inicjatywy Johna Cairnsa. Dlaczego budowniczy wybrał, bardzo rzadką już w XV wieku cylindryczną formę dla swej siedziby, nie jest jasne. Być może jakąś rolę odgrywały wpływy z nieodległej Irlandii, gdzie pod koniec średniowiecza oprócz czworobocznych wież mieszkalnych, wciąż jeszcze niekiedy powstawały nieco anachroniczne budowle mieszkalne na planie koła.
W 1558 roku roku zmarł William Cairns, ostatni męski przedstawiciel rodu. Jako, że nie posiadał on męskiego potomka, jego dobra rozdzielono pomiędzy trzy córki, przy czym Orchardton na skutek koligacji małżeńskich przeszło w ręce jednej z gałęzi możnego rodu Maxwellów. Ci dzierżyli wieżę do późnego XVIII wieku, kiedy to po wybudowaniu wygodniejszej rezydencji i przeprowadzce mieszkańców, Orchardton zostało opuszczone.
Architektura
Wieżę zbudowano na stoku wzniesienia, opadającego łagodnie ku przepływającemu na wschodzie strumieniowi Orchardton Burn, który na południu wpadał do zatoki i dalej do wód Morza Irlandzkiego. Wyjątkowo dla terenów Szkocji wieża otrzymała w planie kształt koła, o średnicy 8,8 metra, nieco się zwężającego w górnych partiach. Jako że grubość murów wynosiła od 1,2 do 1,8 metra, ulokowane na trzech głównych kondygnacjach i poddaszu pomieszczenia nie były zbyt przestronne, mierząc maksymalnie około 5,2 metra średnicy na wyższych piętrach. Wysokość wieży dochodziła do około 10 metrów. Zwieńczona była przedpiersiem osadzonym na masywnych konsolach, pomiędzy którymi w kilku miejscach pozostawiono prześwity o funkcji machikuł. Dostęp do nich możliwy był z dookolnej galerii obronnej otaczającej przykryte stożkowatym dachem poddasze.
Zajmujące przyziemie pomieszczenie było jednym, które otrzymało kamienne sklepienie i które w planie miało kształt prostokąta z zaokrąglonymi narożnikami. Posiadało ono wejście po stronie północno – zachodniej z poziomu gruntu, osadzone w prostym, półkoliście zamkniętym portalu. Wnętrze parteru nie było skomunikowane z górnymi piętrami. Jako że oświetlenie zapewniały jedynie trzy szczelinowe, bardzo wąsko rozglifione otwory, ta najniższa, ciemna i niewielka komora (około 5,1 x 3,6 metra) musiała pełnić rolę spiżarni i magazynu.
Główne wejście dla domowników wieży stanowił półkolisty portal osadzony na wysokości pierwszego piętra, do którego pierwotnie prowadzić musiały zewnętrzne drewniane schody lub drabina. Prowadził on do kolistej, przykrytej drewnianym stropem głównej komnaty dziennej (hall), w której skupiało się codzienne życie mieszkańców wieży. Ogrzewana była ona kominkiem i oświetlana dwoma większymi, czworobocznymi, osadzonymi we wnękach oknami, z których zachodnie wyposażono w boczne, kamienne siedziska (przy czym okno południowe pierwotnie mogło być portalem wejściowym, natomiast wschodni portal mógł zostać przekształcony z pierwotnego okna). Po prawej stronie kominka w murze umieszczono ozdobną półkę ścienną zwieńczoną trójliściem, a po przeciwnej stronie pomieszczenia latrynę połączoną w grubości muru kanałem z odpływem u podstawy wieży. Choć komorę latryny doświetlało małe okno, posiadała także półkę ścienną na świecę. Tuż obok w murze znajdowała się cylindryczna klatka schodowa wiodąca na górne kondygnacje. Po północnej stronie wejścia do komnaty, na wysokości niecałego metra nad poziomem podłogi, umieszczono również wspornik o nieco nietypowym kształcie. Prawie półokrągły w planie, z lekkim profilowaniem w górnej partii przypominającym abakus kapitela, w kierunku dolnego krańca został zwężony, kończąc się przy licu ściany delikatnie wyciętym ornamentem listkowym. Położenie wspornika w stosunku do drzwi wskazywałoby, że mógł on być przeznaczony do podtrzymywania świecy lub innego źródła światła.
Drugie piętro wieży pełniło funkcje mieszkalne. Podobnie jak komnata dzienna poniżej, przykryte było płaskim, drewnianym stropem, układanym na odsadzce muru. Ogrzewanie zapewniał kominek, oświetlenie dawały podobne okna z siedziskami, mieściła się tam także latryna. Wejście z klatki schodowej do pomieszczenia otrzymało formę ostrołucznie zamkniętego portalu, natomiast przejście do latryny proste nadproże. Dodatkową przestrzeń mieszkalną zapewniało przykryte otwartą więźbą dachową poddasze, obok którego zakończenie klatki schodowej przybrało formę niewielkiej wieżyczki zwieńczonej własnym dachem.
Po wschodniej stronie wieży ulokowane były murowane zabudowania gospodarcze i pomocnicze. Mieściły one w przyziemiu kuchnię, być może także browar i dodatkowe spiżarnie. Na piętrze znajdować się mogły kolejne pomieszczenia mieszkalne, wykorzystywane przez służbę i gości. Mogła się tam również znajdować wielka aula (great hall), główna komnata o reprezentacyjnym charakterze.
Stan obecny
Orchardton jest dziś jedyną zachowaną na terenie Szkocji cylindryczną w planie wieżą mieszkalną, co musi dziwić, gdyż w pobliskiej Irlandii, gdzie także dominowały konstrukcje na rzucie czworoboku, zachowało się około dwudziestu kilku podobnych wież. Wieża przetrwała w dobrym stanie, choć jej górne kondygnacje pozbawione są stropów i brak jej zadaszenia, można więc wejść jedynie do sklepionej komory w przyziemiu, na pierwsze piętro oraz klatką schodową na dawną galerię obronną. Przekształcenia nowożytne ograniczyły się do przebicia nowego wejścia na piętrze i dostawienia murowanych schodów. Niestety nie zachowały się zabudowania gospodarcze po wschodniej stronie wieży, widoczne tylko na poziomie reliktów murów przyziemia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Fifth report and inventory of monuments and constructions in Galloway (Volume II), county of the Stewartry of Kirkcudbright, Edinburgh 1914.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume III, south-west Scotland, Edinburgh-London 1965.