Historia
Grobowce Nether Largie zbudowane zostały w okresie neolitu, około 3000 roku p.n.e., podobnie jak znajdujące się w niedalekiej odległości stojące w linii kamienie. Nie wiadomo czy budowle miały ze sobą związek. Grobowce służyły do chowania członków miejscowej, rolniczej społeczności, natomiast funkcja kamieni pozostaje nieznana, spekuluje się jedynie, iż miały związek z wschodami i zachodami księżyca w jego nieco ponad 18 letnim cyklu, kiedy to osiągał zenit i nadir. Duża ilość budowli na tak małym terenie wskazywałaby, iż ludność była tu wówczas liczna, choć wzniesienie wszystkich grobowców musiało zająć czas życia kilku generacji. Grobowiec Nether Largie South użytkowany był długo. Jeszcze około 2400 roku p.n.e. złożono w nim w ramach pogrzebowych darów ceramikę. Około 2000 roku p.n.e., w epoce brązu, został znacznie przebudowany i powiększony. Prawdopodobnie miało to związek z przybyciem na teren Brytanii ludności kultury pucharów dzwonowatych.
Architektura
Kurhan Nether Largie South pierwotnie utworzony został na planie zbliżonym do trapezu. W jego centralnej części znalazł się skrzyniowy grobowiec, wydłużony na linii południowy – zachód, północny – wschód, posiadający wymiary 6 x 1,2-1,9 metra. Wejście do niego utworzono po stronie północno – wschodniej, pomiędzy dwoma dużymi, ustawionymi pionowo dłuższymi bokami głazami, lecz przejście do czterech umieszczonych jedna za drugą kolejnych komór zatarasowane było kamiennymi płytami. Podobnie płaskie i wysokie kamienie stanowiły wszystkie boczne ściany oraz przykrycia komór. Ponadto dwie wewnętrzne komory otrzymały podłogę wyłożoną drobnymi otoczakami. Wysokość kamiennych płyt tworzących przegrody wyniosła około 0,8 metra, przy czym były one częściowo zagłębione w terenie. Kamienie tworzące ściany były sporo wyższe, od 1,7 do 1,9 metra.
Prawdopodobnie w epoce brązu grobowiec został przebudowany. Jego trapezoidalny kształt zastąpiony został kołem o średnicy około 40 metrów, utworzonym przez ziemno – kamienny kopiec (cairn) o wysokości około 4 metrów. W jego południowo – zachodniej części, blisko jego krawędzi, umieszczony został drugi, dużo mniejszy grobowiec skrzyniowy, składający się z pojedynczej komory utworzonej przez cztery kamienne płyty stanowiące jej ściany. Kolejna masywna, kamienna płyta stanowiła przykrycie.
Grobowiec Nether Largie South tworzył w dolinie Kilmartin liniowo rozmieszczone cmentarzysko w skład którego wchodziły między innymi pobliskie menhiry, kamienne kręgi znane pod nazwą Temple Wood, grobowce Nether Largie Mid i Nether Largie North oraz grobowiec Ri Cruin. Wszystkie trzy grobowce Nether Largie a także znajdujące się nieco dalej Ri Cruin i Glebe Cairn rozmieszczone zostały w jednej linii, z grubsza na osi południowy – zachód, północny – wschód.
Menhiry usytuowano w odległości około 250 metrów na południe od grobowca, w trzech oddzielnych grupach, usytuowanych podobnie jak skrzyniowy grobowiec na linii południowy – zachód, północny – wschód. Dwie skrajne grupy utworzone zostały z par kamieni, natomiast centralne zgrupowanie podzielone zostało na umieszczone blisko siebie dwa zbiory, odpowiednio utworzone z czterech i pięciu kamieni. Najwyższe z kamieni sięgały około 2,8 metra wysokości, były płaskie, nieobrabiane narzędziami, choć trzy z nich pokryto zdobieniami w postaci małych kół i wgłębień.
Grobowiec Nether Largie North wzniesiony został na planie koła o średnicy około 21 metrów z pojedynczą komorą pośrodku. Jego wysokość wynosiła co najmniej 2,7 metra. Nie wiadomo czy pierwotnie otoczony był wieńcem większych kamieni układanych po obwodzie i zabezpieczających przed rozproszeniem materiału tworzącego trzon konstrukcji. Jego środkowy obszar (14 x 13,4 metra) miał natomiast być wydzielony obwodem kamieni o grubości dochodzącej do 2,4 metrów i wysokości 0,6 metra. Komora grobowa wielkości 1,6 x 0,6 metra utworzona została z czterech kamiennych płyt tworzący dwie dłuższe i dwie krótsze ściany, a także z masywnego kamienia o wymiarach 2 x 1,1 metra pełniącego rolę zadaszenia (capstone). Jego wewnętrzna część pokryta została zespołem około 40 okrągłych wgłębień (capmarks) i co najmniej 10 pociągłych rowków po uderzeniach toporów. Pochówek dodatkowo chroniony był osiemnastoma płaskimi kamieniami, leżącymi na nim i częściowo na siebie zachodzącymi.
Środkowy grobowiec Nether Largie Mid był większy, pierwotnie także na planie zbliżonym do koła, średnicy około 30 metrów i wysokości co najmniej 3 metrów. We wnętrzu jego kopca (cairn) znajdowały się dwa skrzyniowe pochówki: jeden blisko południowej krawędzi, drugi bliżej części północnej. Pochówek północny posiadał wymiary 1,2 x 0,7 metra i 0,6 metra głębokości. Wyłożony kamiennymi płytami, przykryty był masywnym głazem o wielkości 2,5 x 1,8 metra. Boczne kamienie tworzące dłuższe ściany zostały starannie wyżłobione w miejscach gdzie ustawiono kamienie poprzeczne tworzące krótsze ściany komory grobowej. Pochówek południowy był mniejszy, podobnej konstrukcji, choć kamieni już nie wyżłobiono. Jego przykrycie stanowił trójkątny w planie głaz o wymiarach 1,9 x 1,9 metra i grubości 0,3 metra. W odległości około 9,5 metra od pochówku we wschodniej części grobowca znajdował się jeszcze kamień zdobiony okrągłymi wgłębieniami (capmarks) o nieznanej symbolice.
Stan obecny
Powierzchnia grobowca Nether Largie South jest dziś sporo mniejsza niż w chwili jego odkrycia, wynosi obecnie około 34 x 27 metrów z ubytkami jego kamienno – ziemnego kopca głównie po stronie północnej i zachodniej. Po jego południowej stronie w odległości kilkuset metrów obejrzeć można rozmieszczone w linii grupy stojących kamieni (niektóre jedynie w postaci kikutów), zaś na południowym – zachodzie, po drugiej stronie ulicy, kamienne kręgi znane pod nazwą Wood Temple. W kierunku północnym, także po drugiej stronie ulicy, znajdują się jeszcze dwa neolityczne grobowce: Nether Largie Mid oraz Nether Largie North.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Castleden R., Neolithic Britain: New Stone Age sites of England, Scotland and Wales, London 1992.
Noble G., Neolithic Scotland. Timber, Stone, Earth and Fire, Bodmin 2006.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, Argyll, An Inventory of the Monuments, volume VI, Mid Argyll and Cowal, Edinburgh 1988.