Historia
Wieża Moy wzniesiona została w pierwszej połowie XV wieku, przypuszczalnie przez Hectora, brata Lachlana MacLeana z Duart lub jego bezpośredniego następcę. Hector był protoplastom rodu MacLeanów z Lochbuie, majątku ziemskiego otrzymanego od lordów Isles w ostatniej ćwierci XIV wieku. Wieża pojawiła się jednak w źródłach pisanych dopiero w 1494 roku, kiedy to potwierdzenie jej i okolicznych dóbr uzyskał John MacLean z Lochbuie. Jego potomkowie pod koniec XVI stulecia przeprowadzili niewielkie modyfikacje budowlane wieży, skupione głównie w jej górnych partiach.
W niespokojnym dla Szkocji XVII wieku MacLeanowie opowiadali się po stronie rojalistycznej, wspierając w walkach z 1645 roku Jamesa Grahama, markiza Montrose. Przeciwną, rządową stronę konfliktu popierał między innymi klan Campbellów, co spowodowało zaognienie wzajemnych stosunków, a w kolejnych latach, po upadku markiza, popadnięcie w długi MacLeanów. Wykupione zostały one przez Campbellów, którzy w 1674 roku wysłali na wyspę Mull wojska w celu egzekucji należności i przegnania sąsiadów. Wieża Moy została wówczas zajęta, a MacLeanowie jeszcze w 1683 roku domagali się jej zwrotu wraz z zagrabionymi ziemiami.
Pod koniec XVII stulecia MacLeanowie poparli nieudane powstanie jakobickie, ostatnią próbę przywrócenia do władzy dynastii Stewartów. Szczęśliwie dla nich konfiskata majątku z 1689 roku cofnięta została osiem lat później, ale w 1690 roku laird Lochbuie zmuszony został do zakwaterowania w Moy garnizonu rządowych 24 żołnierzy pod dowództwem Colina Campbella z Braglen. Wieża Moy wykorzystywana była jeszcze do celów mieszkalnych przez pół wieku, aż do opuszczenia w 1752 roku, na skutek budowy nowej, wygodniejszej rezydencji.
Architektura
Wieżę usytuowano blisko północnego brzegu zatoki Lochbuie, w południowej części wyspy Mull. Wzniesiona została na niewysokim, skalistym pagórku, który nie dawał zbyt dużej przewagi obronnej, dlatego dziedziniec przy wieży otoczony został kamiennym murem i przekopem wykutym w skale przynajmniej od strony północnej. Mur dziedzińca ogradzał z grubsza owalny w planie teren po południowo – wschodniej stronie wieży. Jego zasięg wyznaczały krawędzie skalnego podłoża, do którego od południa przylegała plaża służąca za niewielką przystań dla łodzi. W odległości około 36 metrów od wieży duże głazy, być może częściowo naturalnie ułożone, uformowały niewielkie molo lub pułapkę na ryby.
Wieża zbudowana została na planie kwadratu o bokach długości 10,7 metrów, przy murach grubości od 2,1 do 3,2 metrów na poziomie przyziemia, które posadowiono na pochyłym cokole. Surowe elewacje przebito jedynie niewielkimi szczelinowymi i czworobocznymi otworami, zabezpieczanymi kratami i drewnianymi okiennicami, a także urozmaicono kilkoma wykuszami latrynowymi. Górną część wieży zwieńczono na wysokości 14 metrów przedpiersiem z krenelażem, choć nie osadzono go na popularnych w Szkocji u schyłku średniowiecza wspornikach, a zrównano licem ze ścianami poniżej. Przedpiersie przepruto rzędami otworów na liczne rzygacze, odprowadzające wodę deszczową z dookolnej galerii obronnej, natomiast w dwóch wschodnich narożnikach, prawdopodobnie w XVI wieku, zamontowano okrągłe bartyzany. Chodnik straży był otwarty, pierwotnie zadaszono go jedynie przy narożniku południowym, gdzie kończyła się spiralna klatka schodowa. Chroniące ją otwory między blankami mogły być zamykane drewnianymi okiennicami. Dodatkowo pośrodku odcinka zachodniego znajdowała się nadwieszana na konsolach na wysokości przedpiersia latryna.
Wnętrze wieży podzielone zostało na trzy główne kondygnacje, każdą wypełnioną jednym dużym pomieszczeniem, oraz otoczone przez chodnik straży, typowe dla szkockich wież mieszkalnych poddasze, przykryte dwuspadowym dachem opartym na schodkowych szczytach. Jego wyróżnikiem było późniejsze podzielenie na dwie kondygnacje. Spośród wszystkich kondygnacji przyziemie i pierwsze piętro przykryte zostały sklepieniami kolebkowymi, wyższe natomiast porozdzielano drewnianymi płaskimi stropami. Funkcje pomieszczeń były tradycyjne dla szkockich wież mieszkalnych. Przyziemie pełniło rolę gospodarczą, na pierwszym piętrze mieściła się reprezentacyjna aula, a drugie piętro oraz być może poddasze zajmowane były przez komnaty mieszkalne.
Wejście do wieży znajdowało się na poziomie gruntu, pośrodku ściany wschodniej. Zabezpieczały je drzwi oraz żelazna krata, zamykana ruchem wahadłowym i w razie konieczności blokowana ryglem osadzanym w murze. Drugie oryginalne wejście umieszczone było na poziomie półpiętra, we wschodniej części ściany południowej. Prawdopodobnie skomunikowane było ono z kurtyną sąsiedniego muru obronnego. Wiodło poprzez ostrołuczny portal o sfazowanym ościeżu, obok którego w murze przebito pod skosem otwór do podglądania osób zbliżających się do wejścia.
W przyziemiu wieży znajdowała się wykuta w skale studnia zapewniająca źródło świeżej wody pitnej. Doświetlał ją tylko jeden otwór szczelinowy od południa, umieszczony w głębokiej wnęce. Pozbawiony otworów okiennych był podsklepiony przedsionek oraz połączona z nim mała komora, zapewne przeznaczona dla strażnika czuwającego przy wejściu. Ta ostatnia również przykryta była kolebką i dodatkowo wyposażona w narożną półkę ścienną. W grubości muru północnego wysoki na około 3,3 metra loch więzienny, dostępny był z poziomu piętra. Miał on w planie jedynie 1,2 x 1,2 metra wielkości, a jego wyposażenie ograniczało się do otworu wentylacyjnego. Wejście z przyziemia na górę prowadziło z przedsionka dwoma biegami prostych schodów w grubości muru południowo – wschodniego. Wpierw osiągało się wypełniające wschodnią część wieży półpiętro, a następnie podłużny przedsionek pierwszego piętra, zakończony spiralną klatką schodową o szerokości jedynie 0,6 metra, łączącą wszystkie wyższe kondygnacje. Umieszczony na niej mały wspornik mógł służyć do podtrzymywania świecy lub oliwnej lampy. Półpiętro składało się z podłużnej komnaty, przypuszczalnie sypialni, przykrytej tunelowym sklepieniem, doświetlanej dwoma otworami szczelinowymi i wyposażonej w małą półkę ścienną.
Główne pomieszczenie pierwszego piętra było okazałą komnatą. Pierwotnie jej posadzkę tworzyło klepisko z ziemi usypanej na sklepieniu przyziemia, a wschodnia część wywyższona była grzbietem łuku sklepienia półpiętra. Wywyższenie to mogło być wykorzystane na zwyczajowy podest mieszczący stół i siedzisko właściciela wieży. Oświetlenie auli zapewniały pojedyncze okna z trzech stron, jedynie wschodnia ściana pozostała pełna. Większe okno południowe i zachodnie o wewnętrznych drewnianych ościeżach, we wnękach wyposażono w boczne siedziska, natomiast wąskie, lancetowate okno północne było ich pozbawione i nie przeszklone. Nietypowo aula nie posiadała kominka. Ogrzewanie rozwiązano zapewne przy pomocy otwartego paleniska, z którego dym unosił się do specjalnych otworów przebitych przez sklepienie od wschodu i zachodu. Ich ukośnie poprowadzone kanały znajdowały ujście poza wieżą. Aula połączona była z dwoma komorami w grubości muru, usytuowanymi naprzeciwko siebie w narożnikach. Północno – zachodnia była większa, doświetlana małym oknem i wyposażona w wykuszową latrynę. Właz w jej podłodze prowadził do wspomnianej powyżej celi więziennej. Druga, południowo – wschodnia komora, przykryta została kolebką, wyposażona w półkę ścienną i małe, szczelinowe okno. Co rzadko spotykane, wejście do niej zamykane było drzwiami.
Powyżej sklepienia pierwszego piętra umieszczone zostało kolejne, drugie półpiętro, wypełniające południową część wieży. Dostępne wąskim przejściem ze spiralnej klatki schodowej, zamykanym na końcu drzwiami, było ono podłużną komnatką przykrytą sklepieniem kolebkowym. Skromne detale architektoniczne ograniczały się do małego okna południowego, jak wszystkie inne rozglifionego do wnętrza, oraz ściennej półki w murze wschodnim. Komnata drugiego piętra dostępna była z klatki schodowej za pomocą dość długiego, mieszczącego się w grubości muru przedsionka, pierwotnie prawdopodobnie zakończonego latryną. W średniowieczu nie była ona ogrzewana, dopiero pod koniec XVI wieku wstawiono w nią kominek i przekształcono w kuchnię. Oświetlenie zapewniało po jednym oknie od północy i południa, o podobnej formie jak w auli poniżej. Były one osadzone w głębokich wnękach zwieńczonych łukami odcinkowymi, rozglifione do wnętrza, ale pozbawione bocznych siedzisk. Pomieszczenie przykrywał płaski, drewniany strop złożony z poprzecznych belek kładzionych na belkach wzdłużnych, które z kolei osadzone były na pięciu kamiennych konsolach przy ścianie północnej i pięciu przy ścianie południowej.
Stan obecny
Wieża Moy zachowała się w dość dobrym stanie, przy małej ilości nowożytnych zniekształceń, ograniczonych jedynie do najwyższej kondygnacji i poddasza. Posiada praktycznie w całości mury obwodowe wraz z przedpiersiem, częściowemu zniszczeniu uległo jedynie wspomniane poddasze. W ostatnich latach prowadzono na wieży prace zabezpieczające, mające uchronić ten cenny zabytek przed degradacją. Wnętrza wieży nie są obecnie udostępnione dla zwiedzających, nie przetrwały też żadne widoczne pozostałości po murze otaczającym dziedziniec.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 3, Edinburgh 1889.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, Argyll, An Inventory of the Ancient Monuments, volume III, Mull, Tiree, Coll & Northern Argyll, Edinburgh 1980.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume V, north and west Scotland, Edinburgh 1986.