Historia
Przypuszcza się iż pierwsza siedziba obronno – mieszkalna w Morton powstała już około drugiej połowy XII wieku, kiedy to miejscowe dobra znajdowały się w posiadaniu niejakiego Hugha Sansmanche, dzierżącego je dzięki małżeństwie z córką Ralpha, syna Dunegala, lorda Nithsdale. Data budowy murowanego zamku nie jest znana, musiała jednak mieć miejsce pod koniec XIII wieku, gdyż w 1307 roku odnotowano w źródłach pisanych jego zajęcie przez Anglików. Powodem było wspieranie szkockiego króla Roberta I przez ówczesnego właściciela, Thomasa Randolpha, który był jego bratankiem.
W latach 1356-1357 zamek został zniszczony. Dokonano tego na mocy traktatu z Berwick kończącego drugą wojnę o szkocką niepodległość, w którym szkocki król Dawid II, więziony w Anglii od czasu klęski w 1346 roku pod Neville’s Cross, zgodził się zburzyć Morton i trzynaście innych warowni regionu Nithsdale.
W drugiej połowie XIV wieku dobra Morton przechodziły przez ręce kilku kolejnych właścicieli, aż w 1396 roku król Jakub I podarował je Jamesowi Douglasowi, lordowi Dalkeith, który w XV wieku przyjął tytuł pierwszego earla Morton. Najpewniej to on był inicjatorem budowy, czy też odbudowy murowanego zamku, choć nie ma pewności w jakim stopniu wykorzystał starsze, zniszczone założenie. Możliwe, iż odnowił on jedynie dom mieszkalny, pozostawiając w stanie ruiny lub nawet prawie całkowicie rozbierając zespół bramny wraz z dużą częścią muru obronnego.
Zamek w drugiej połowie XV wieku i w XVI stuleciu przechodził na własność potomków Jamesa Douglasa, kolejnych earlów Morton. Ostatnim z nich był James Douglas, czwarty earl Morton, w 1580 roku oskarżony o udział w zabójstwie lorda Darnleya, męża królowej Marii Stewart i skazany na śmierć. Po jego upadku zamek przypadł Johnowi Maxwellowi, właścicielowi nieodległych zamków Caerlaverock i Threave. John nie cieszył się długo nowym nabytkiem, gdyż jako zagorzały katolik w protestanckiej Szkocji popadł szybko w konflikt z Jakubem VI, którego królewskie wojska w 1588 roku zdobyły i spaliły zamek. Został on odbudowany po zwrocie earlom Morton, dzięki czemu pełnił funkcje mieszkalne jeszcze przez całe XVII stulecie. Po raz ostatni wspomniano o nim jako o częściowo zamieszkałym w 1714 roku, lecz wkrótce potem został opuszczony i częściowo rozebrany w celu pozyskania materiałów budowlanych.
Architektura
Zamek usytuowany został na wysokim cyplu lądu, otoczonym od zachodu, północy i wschodu przez wody jeziora, sztucznie utworzonego przez oddaloną o kilkaset metrów dalej tamę. Jezioro prawdopodobnie powstało już w okresie nowożytnym, natomiast w średniowieczu być może zamek otoczony był przez tereny podmokłe i bagienne. Od strony południowej trójkątny w planie cypel o wymiarach około 40 x 49 metrów, opadający z północy ku południowi, odcięto od reszty terenu poprzecznym przekopem. Chronił on wydłużone na linii wschód – zachód założenie o czołowej kurtynie długości około 28 metrów i grubości około 2,2 metra oraz pozostałych trzech kurtynach tworzących nieregularny czworobok. Po stronie południowo – wschodniej w narożniku umieszczono silnie wysuniętą przed obwód muru cylindryczną więżę, a po przeciwnej, południowo – zachodniej stronie ukośnie usytuowaną bramę z dwoma podkowiastymi w planie basztami flankującymi centralny przejazd. Za nim osiągało się wąski, zakrzywiony dziedziniec oraz główny dom zamkowy przystawiony do południowej i wschodniej kurtyny muru.
Brama poprzedzona była zwodzonym mostem przerzucanym nad przekopem, chowanym po podniesieniu do wnęki o odcinkowym zwieńczeniu. Jako że podłoga przejazdu bramnego znajdowała się powyżej poziomu gruntu (próg przejazdu znajdował się na wysokości 3 metrów), do zamku musiała prowadzić jakiegoś rodzaju, lekko podwyższająca się, drewniano – ziemna grobla, przerwana na wysokości przekopu, gdzie opadał zwodzony most. W momencie podniesienia jego tylna część chowała się do obmurowanego dołu o długości 2,3 metra, umieszczonego wewnątrz przejazdu. W dalszej kolejności podsklepiony przejazd bramny zabezpieczały otwierane do zewnątrz wrota, brona obsługiwana zapewne z pomieszczenia straży na piętrze oraz kolejne drewniane wrota.
Budynek mieszkalny mieścił dwie kondygnacje rozdzielone płaskim, drewnianym stropem. Wewnątrz murów o grubości od 1,3 do 1,9 metra, posiadał on 32 metry długości i 9,4 metra szerokości. Przyziemie zajmowane było przez pomieszczenia gospodarcze (kuchnia, spiżarnia, składy), oświetlane przez osiem czworobocznych, wysoko umieszczonych nad podłogą okien od strony południowej i dwa w murze wschodnim, wszystkie osadzone w głębokich wnękach o schodkowych parapetach. Pod dwoma z południowych okien znajdowały się kamienne zlewy oraz odpływy na nieczystości, zaś w ścianie wschodniej okazały kominek. Ze wschodniego pomieszczenia (prawdopodobnie kuchni) można się było dostać do południowo – wschodniej wieży. W przejściu tym znajdował się w podłodze właz dający dostęp do szerokiego ścieku, który w celu zabezpieczenia się przed wdarciem nieprzyjaciół przegrodzono od strony fosy kratą. Pierwsze piętro budynku wypełniała okazała aula (great hall) o wymiarach 28,3 x 9,4 metra, prawdopodobnie przykryta otwartą więźbą dachową. Od południa oświetlały ją trzy duże, czworoboczne okna wypełnione krzyżami (w XVI wieku przebito dodatkowe, czwarte okno, być może powstałe na miejscu starszego małego otworu). Wszystkie od zewnątrz były chronione mocnymi kratami. Dodatkowe dwa lub trzy okna z dwuramiennymi zwieńczeniami, oraz dostępny po zewnętrznych schodach ostrołuczny portal wejściowy z profilowaną archiwoltą, umieszczone zostały w ścianie północnej i dwa w ścianie wschodniej. Ogrzewanie zapewniał kominek przy ścianie południowej. Od zachodu aula sąsiadowała z trójkątną niedużą komnatą.
Pomieszczenia mieszkalne wypełniały również piętra obu baszt przybramnych, a także pomieszczenie na piętrze wieży południowo – wschodniej. Przyziemie tej wieży było podsklepione, być może pełniło rolę celi więziennej. Wschodnia baszta przybramna mieściła pięć kondygnacji. Najniższa, piwniczna, dostępna była jedynie poprzez właz z góry i wentylowana pojedynczym, małym otworem przebitym przez ścianę południową. Pełnić musiała rolę składu lub więzienia. Podobnie jak wyższe kondygnacje miała w planie kształt podkowy oraz przykrywał ją belkowy strop, układany na kamiennych wspornikach wystających ze ścian. Druga kondygnacja przebita była dwoma rozglifionymi do wnętrza otworami strzeleckimi, trzecia natomiast oknem z wnęką wyposażoną w siedzisko po jednej stronie i latrynę po drugiej. Ponadto o funkcjach mieszkalnych świadczył kominek w ścianie zachodniej. Po jego przeciwnej stronie baszta przybramna skomunikowana była z piętrem sąsiedniego budynku. Wyższa kondygnacja opierała swój strop na odsadzce muru oraz na wielkim wsporniku utworzonym nad kominkiem. Dostęp do niej i na samą górę zapewniała spiralna klatka schodowa w grubości muru.
Stan obecny
Zamek jest dziś malowniczo usytuowaną ruiną, składającą się z murów obwodowych głównego domu mieszkalnego, którego południowa i wschodnia ściana stanowiły zarazem kurtyny obronne zamku. częściowo przetrwała także wieża południowo – wschodnia oraz wschodnia z baszt bramnych. Pozostałe mury widoczne są jedynie w postaci niewielkich reliktów fundamentów i nierówności terenu. Wstęp na teren zamku jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Seventh report with inventory of monuments and constructions in the county of Dumfries, Edinburgh 1920.