Historia
Melgund zbudowane zostało w początkach drugiej połowy XVI wieku, prawdopodobnie około 1560 roku, z inicjatywy Davida Bethune, który w wyraźny sposób chciał nawiązać swą siedzibą do starszych, średniowiecznych donżonów, czy też wież mieszkalnych. Był on blisko związany z Jamesem Beatonem, ostatnim katolickim arcybiskupem Glasgow oraz z zamordowanym kardynałem Beatonem, kanclerzem Szkocji i arcybiskupem St Andrews (niegdyś uważano, iż to kardynał rozpoczął budowę Melgund w latach 40-tych XVI wieku, za sprawą rzekomo wyrytych na okiennych ościeżach inicjałów).
W XVII wieku Melgund przeszło na własność markiza Huntly, następnie na rodzinę Lyon, Maule i Murray, a ostatecznie na earlów Minto, którzy obdarowani zostali tytułem earlów Melgund. W rękach przedstawicieli tego rodu wieża pozostała aż do końca XX wieku, choć już co najmniej od XIX wieku znajdowała się w stanie opuszczonej ruiny.
Architektura
Melgund usytuowano po zachodniej stronie wysokiego brzegu opadającego ku strumieniowi. Pomimo powstania w XVI wieku, budowlę wzniesiono na podobieństwo starszych o stulecie donżonów. Zachodnią część założenia zajęła masywna konstrukcja wieżowa, mieszkalna, na planie zbliżonym do litery L, składającą się z głównego bloku na planie prostokąta o grubości murów 1,8 metra i mniejszego skrzydła z klatką schodową w narożniku północno – wschodnim.
Wewnątrz wieża mieściła cztery kondygnacje. Najniższa zajmowana była przez dwie sklepione kolebkowo podłużne komory, połączone wspólnym korytarzem z szerokimi spiralnymi schodami w bocznym skrzydle. Północna, zewnętrzna ściana tego korytarza miała bardzo niewielką grubość, jakiej nigdy nie zastosowano by w XV-wiecznym donżonie. Obie komory przyziemia łącznie posiadały sześć rozglifionych do wnętrza otworów strzeleckich przystosowanych do ręcznej broni palnej.
Na pierwszym, jednoprzestrzennym już piętrze, tradycyjnie mieściła się mała aula (hall), oświetlana dwoma większymi, czworobocznymi oknami zaopatrzonymi w kamienne ławy i ogrzewana kominkiem. Posiadała wymiary 7 x 6,1 metra, latrynę w grubości muru północnego oraz wnęki w narożnych murach prowadzące do otworów strzeleckich. Kominek był mały, schowany w narożniku, co różniło pomieszczenie od typowych średniowiecznych auli, gdzie kominki były najważniejszymi elementami wyposażenia (pierwsze piętro w Melgund w zasadzie mogło być zwykłym pomieszczeniem mieszkalnym).
Na pozostałych kondygnacjach, włącznie z murowanym poddaszem, znajdowały się dodatkowe pomieszczenia mieszkalne. Wieżę zwieńczono masywnym przedpiersiem opartym na trójuskokowych konsolach, zaokrąglonym w narożnikach na podobieństwo bartyzan. Najwyższym elementem było zakończenie klatki schodowej, przechodzące w czworoboczną wieżyczkę, zapewne o funkcji strażniczo – obserwacyjnej. Wejście do wieży znajdowało się na poziomie gruntu, we wschodniej ścianie bocznego skrzydła, w kącie utworzonym ze wschodnią partią budowli. Jego ochronę zapewniał rygiel blokujący drzwi.
Wschodnia część Melgund tworzyła podłużne, prostokątne w planie skrzydło, niższe od wieży zachodniej i zaopatrzone w narożną cylindryczną wieżyczkę po stronie północno – wschodniej. Wieżyczka wystawała mocno poza obręb budowli, dzięki czemu jej otwory strzeleckie mogły flankować dwie elewacje i ostrzeliwać północno – wschodnie przedpole. W cylindrycznym pomieszczeniu przyziemia mieścić miała studnię, zaś na piętrze pięcioboczne pomieszczenie, podobnie jak na dole zaopatrzone w trzy otwory. Niższe skrzydło wschodnie zwieńczone było podobnie jak wieża mieszkalna przedpiersiem i krenelażem, co w połączeniu z otworami strzeleckimi w przyziemiu informuje o zwracaniu wciąż dużej uwagi na obronność budowli.
Na poziomie przyziemia skrzydło mieściło rząd czterech gospodarczych, podsklepionych komór o podobnej wielkości, z których każda posiadała niezależne wejście od umieszczonego w północnym trakcie korytarza. Skrajną zachodnią, nieco większą komorę zajmowała kuchnia z okazałym kominkiem – paleniskiem i piecem chlebowym osadzonymi w ścianie zachodniej (będącej zarazem wschodnią ścianą wieży mieszkalnej). Od północy sąsiadowała ona z małym przedsionkiem (stanowiącym zachodnią, skrajną część północnego traktu), połączonym wejściem oraz oknem serwisowym służącym do podawania posiłków.
Pierwsze piętro w części zachodniej zajmowała duża aula o wymiarach 11 x 6,3 metra, skomunikowana także z klatką schodową w bocznym skrzydle części wieżowej. Jej oświetlenie zapewniały jedynie okna od bezpieczniejszej strony południowej (skierowanej ku dolinie strumienia), przy czym dwa przepruto wysoko w murze, zapewne by umożliwić przystawienie do ściany jakiegoś wyposażenia. Po przeciwnej stronie umieszczono okazały kominek, flankowany dwoma profilowanymi wałkami kolumienkami. W narożniku południowo – zachodnim znajdowało się przejście do latryny w grubości muru oraz dalej do schodów prowadzących do piwniczki z winem oraz do pomieszczenia na pierwszym piętrze wieży mieszkalnej (co jest jednym z dowodów na jednoczasowe wzniesienie całej budowli).
Wschodnią część niższego skrzydła na poziomie pierwszego piętra zajmowało wygodne pomieszczenie o wymiarach 7,3 x 6,3 metra, oświetlane pojedynczymi oknami od południa i wschodu, zaopatrzone w kominek i latrynę. Przy jego północno – wschodnim narożniku, na skraju północnego traktu znajdowała się druga spiralna klatka schodowa z wejściem na poziomie gruntu skierowanym ku pobliskim ogrodom. Łączyła się ona także z drugim piętrem budynku, które najpewniej miało podobny układ do pierwszego piętra i zajmowane było przez prywatne pomieszczenia mieszkalne. Wszystkie one były przykryte płaskimi, drewnianymi stropami.
Stan obecny
Melgund pomimo, iż znajduje się dziś w stanie częściowej ruiny, pozostaje jednym z najciekawszych przykładów trwania średniowiecznych form budowlanych w nowożytnych już czasach (niewielkie otwory okienne, przedpiersie z krenelażem, masywny i przysadzisty, wieżowy kształt, choć o mniejszej grubości murów i połączony z niższym skrzydłem). Obecnie w najlepszym stanie zachowała się odnowiona zachodnia część założenia tworząca partię wieżową, natomiast część wschodnia pozbawiona została większości traktu północnego i części górnego piętra z poddaszem. Zabytek znajduje się dziś w rękach prywatnych, a jego odbudowana część jest zamieszkiwana.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 4, Edinburgh 1892.
Salter M., The castles of Grampian and Angus, Malvern 1995.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume IV, Aberdeenshire, Angus and Kinkardineshire, Edinburgh 1986.