Historia
Grobowiec Maes Howe wybudowany został w epoce neolitu, około 2800-2700 roku p.n.e., w okresie kulminacji architektonicznego procesu, jaki rozpoczął się około 3500 roku p.n.e. wraz z napłynięciem na Orkady ludności rolniczej. Plemiona te po osiedleniu wzniosły na wyspach wiele grobowców i kamiennych kręgów. Ludność która wzniosła Maes Howe być może powiązana była z budowniczymi osady Skara Brae i kręgu Stenness, na co wskazywałyby podobieństwa w wykorzystywanej ceramice. Chowała ona w grobowcu zmarłych, których zwłoki wcześniej wystawiane musiały być na otwartym terenie, gdyż dopiero po zaniku miękkich tkanek kości składowane były wraz z darami pogrzebowymi (ceramika, kości zwierzęce) w komorach grobowych. Budowniczowie musieli być także świadomi ruchów słońca po nieboskłonie, jako że wejście do Maes Howe usytuowano w takim miejscu, że promienie słoneczne padały do środka w momencie przesilenia zimowego (najkrótszy dzień w roku). Szacuje się, iż budowa grobowca zajęła około 100 tysięcy roboczogodzin, była więc prowadzona na dużą skalę, a znaczenie i funkcja Maes Howe wraz z pobliskim stanowiskiem Stenness musiały obejmować relatywnie duży obszar, być może większości głównej wyspy Orkadów.
Około połowy X wieku grobowiec został otwarty przez napływową ludność skandynawską, prawdopodobnie skuszoną miejscowymi opowieściami o znajdujących się wewnątrz skarbach. Według sagi Orkneyinga grabieży Maes Howe, znanego wikingom pod nazwą Orkhaugr, dokonać miał w XII wieku Harald Maddadsson i Ragnvald, earl Møre. Po pewnym czasie i niewielkich modyfikacjach (dotknęły one głównie rów i ziemny wał) także Skandynawowie złożyli w Maes Howe swego zmarłego, prawdopodobnie znaczniejszego wodza, co zaowocowało umieszczeniem w grobowcu licznych napisów runicznych i rytów. Następnie grobowiec, aż do czasów nowożytnych, został zamknięty.
Architektura
Maes Howe usytuowano na sztucznie wyrównanym terenie, otoczonym przez szeroki, lecz niezbyt głęboki rów, poprzedzony od zewnątrz obwodem ziemnego wału. Centralną część grobowca stanowił ziemny kopiec (cairn) o z grubsza kolistym w planie kształcie o średnicy około 32-38 metrów i pierwotnej wysokości co najmniej 11 metrów. Teren otoczony wałem wyznaczał owal o wymiarach około 103 x 94 metry, z dłuższymi bokami zorientowanymi na linii północny – zachód, południowy – wschód. Rów posiadał około 13-18 metrów szerokości i płaskie dno sięgające około 1,4-2 metrów głębokości. Został on częściowo przekształcony w okresie wczesnego średniowiecza.
Wejście w obręb kopca usytuowano po stronie południowo – zachodniej, w ten sposób, iż skierowane było na odległy o około 700 metrów kamień zwany Monolitem Barnhause, najpewniej umieszczonym jako znacznik dla zimowego przesilenia. Korytarz wejściowy o długości około 11 metrów pierwotnie był bardzo wąski (około 0,9 metra szerokości), zwłaszcza jego fragment zewnętrzny. Mniej więcej w połowie jego długości umieszczono przegrodę, za którą znajdowała się niespotykana nigdzie indziej w tego typu budowlach wnęka, w której znajdował się głaz zamykający przejście. Wewnętrzna część korytarza zbudowana była z dużych kamiennych płyt o długości około 5,6 metra, szerokości 1,2 metra i grubości 0,2 metra, dochodzącymi nawet do 30 ton wagi. Podobnie jak część zewnętrzna, wewnętrzna partia korytarza pierwotnie była zadaszona kamiennymi płytami. Jego końcowa część była bardzo niska (niecały metr wysokości) co zmuszało do mocnego pochylenia, nawet jeśli ówczesna ludność była niższa.
Wewnątrz centralnej części kopca korytarz wejściowy otwierał się na komorę o kształcie zbliżonym do kwadratu o długości boków wynoszącej 4,6 metra. W każdym jej narożniku umieszczono rodzaj unikalnych przypór utworzonych z pionowo ustawionych głazów o wysokości 2,4-2,9 metra, podpierających część sufitową. Ściany wznosiły się pionowo do wysokości około 1,5 metra, po czym zaczynały się pochylać do wnętrza, tworząc z zachodzących na siebie kamiennych płyt rodzaj sklepienia. Jego wysokość nie jest znana, przypuszcza się jednak, iż sięgało około 4,5 do 6 metrów.
Główna komora grobowa łączyła się małymi, czworobocznymi otworami, umieszczonymi ponad poziomem glinianej posadzki, z trzema mniejszymi komorami, usytuowanymi po stronie południowo – wschodniej, północno – wschodniej i północno – zachodniej. Każda z nich przykryta była jednym dużym kamieniem na takiej samej wysokości 1,1 metra, ale różniły się między sobą rozmiarami w planie (zachodnia 1,7 x 1,5 metra, północna 1,8 x 1,4 metra, wschodnia 2,1 x 1,4 metra). Charakteryzowały się one, podobnie jak cały grobowiec, bardzo wysoką jakością wykonania. Wiele z dużych głazów uzupełnianych było mniejszymi kamieniami w celu wyrównywania ich poziomu, a sam transport większych, dochodzących do 3 ton wagi kamieni, musiał być wyzwaniem logistycznym. Wiele z kamieni zostało też opracowanych kilofem lub dłutem, dzięki czemu mogły być do siebie tak dokładnie dopasowane, że niemożliwe byłoby wsunięcie w szczeliny ostrza noża.
Stan obecny
Maes Howe jest dziś jednym z najlepiej zachowanych grobowców komorowych na wyspach brytyjskich i jednym z najważniejszych na świecie przetrwałych neolitycznych zabytków architektury (równać się z nim mogą jedynie megality w Dowth, Newgrange i Gavrinis). W momencie odkrycia w 1861 roku komora grobowa była nienaruszona od okresu wczesnego średniowiecza, choć od tego czasu ziemny kopiec zmniejszył się z około 11 do 7,5 metrów wysokości, zmalała również o parę metrów jego średnica, przez co zewnętrzna część korytarza wejściowego jest dziś odkryta. Oprócz ciekawych rozwiązań budowlanych (wnęka na kamień przegradzający korytarz wejściowy, przypory w głównej komorze grobowej), Maes Howe jest obecnie miejscem z jednym z największych zbiorów płaskorzeźbionych napisów runicznych, sporządzonych przez wikińskich odkrywców. Przetrwało około 30 napisów, zarówno zwykłych runicznych jak i kryptograficznych, a także płaskorzeźbiony mors, smok lub wąż oraz spiralny wzór. Ze względu na unikalność stanowiska Maes Howe umieszczone zostało na liście światowego dziedzictwa UNESCO.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Castleden R., Neolithic Britain: New Stone Age sites of England, Scotland and Wales, London 1992.
Noble G., Neolithic Scotland. Timber, Stone, Earth and Fire, Bodmin 2006.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland. Twelfth report with an inventory of the ancient monuments of Orkney & Shetland, volume II, inventory of Orkney, Edinburgh 1946.