Historia
Miejscowe ziemie w połowie XII wieku podarowane zostały przez króla Dawida I rodzinie Bruce, przybyłej do Brytanii wraz z normandzkim otoczeniem Wilhelma Zdobywcy, a później zachęconej przez szkockiego władcę do osiedlenia się na północy. Brusowie wznieśli w Lochmaben pierwszy gródek, czy też drewniano – ziemny zamek typu motte and bailey, uważany za jedną z głównych siedzib rodu.
Pod koniec XIII wieku Lochmaben znajdowało się w rękach Roberta Bruce, piątego lorda Annandale, jednego z kandydatów do szkockiej korony, dziadka późniejszego króla Roberta I. Władcą został ostatecznie przy angielskim poparciu w 1292 roku John Balliol. Zwasalizowany i marginalizowany przez Edwarda I podjął on w 1296 roku próbę buntu, co doprowadziło do angielskiej inwazji, klęski pod Dunbar i w konsekwencji zajęcia kraju wraz z przygranicznym Lochmaben. Doceniając strategiczne położenie Lochmaben Anglicy wznieśli wkrótce nowy zamek, mający być bazą wypadową i zaopatrzeniową dla kampanii wojennych. Szkoci pod wodzą sir Johna Maxwella z nieodległego Caerlaverock próbowali go zdobyć w 1299 roku, lecz bezskutecznie. Kolejną próbę zdobycia, wzmocnionego w międzyczasie zamku, podjęli w 1301 roku. Pięć lat później antyangielski bunt rozpoczął Robert Bruce, siódmy lord Annandale, któremu udało się koronować na króla Szkocji i zająć Lochmaben. Już jednak w 1307 roku angielska kontrofensywa prowadzona przez Edwarda, księcia Walii, doprowadziła po oblężeniu do upadku zamku. Powrócił on na dłużej w ręce Szkotów po wielkim zwycięstwie pod Bannockburn w 1314 roku.
W 1323 roku w Lochmaben miało miejsce spotkanie Roberta I z Andrew Harclayem, pierwszym earlem Carlisle, w trakcie którego podpisano układ pokojowy pomiędzy Szkocją i Anglią. Najpewniej Harclay nie miał poparcia Edwarda II, gdyż wkrótce potem po powrocie do Anglii został aresztowany i pod zarzutami zdrady skazany na śmierć. Spokój na pograniczu przetrwał do 1333 roku, gdy po klęsce Szkotów pod Halidon Hill, Anglicy ruszyli na północ i między innymi zajęli Lochmaben. Zamek miał przez kolejne pół wieku pozostawać ich twierdzą, przebudowaną wówczas do formy murowanej.
W 1384 roku Lochmaben zostało zdobyte po dziewięciu dniach oblężenia, przez szkockie wojska Archibalda Douglasa, lorda Galloway. W zamian za zasługi zamek pozostał w rękach rodu Douglas do 1454 roku, kiedy to na skutek antykrólewskiego buntu tzw. Czarnych Douglasów zajęty został przez oddziały króla Jakuba II, a następnie oddany w zarząd rodzinie Carruther. Jako własność Korony, w XVI wieku był kilkukrotnie odwiedzany przez monarchów: Jakuba IV, Jakuba V i Marię Stewart, przy czym z inicjatywy tego pierwszego miał być w 1503 roku powiększony o nową aulę (hall).
Od 1524 do 1588 roku zarządcami (keepers) Lochmaben byli członkowie możnego rodu Maxwell. Był to okres ciągłych konfliktów polityczno – religijnych, w których w regionie Galloway przeciwnikami katolickich Maxwellów byli proprotestanccy Johnstonowie. W 1588 roku Maxwellowie przy pomocy hiszpańskiego władcy spróbowali przywrócić w kraju dominującą rolę katolicyzmu. Pomimo posiadania silnych zamków Caerlaverock, Threave, Langholm i Lochmaben, ich zamierzenia nie powiodły się. Król Jakub VI dzięki pomocy artylerii, pożyczonej od królowej Anglii Elżbiety I, zdołał zająć wszystkie punkty oporu. Samo Lochmaben zdobyte zostało po parudniowym ostrzale. Obrońcy poddali się, a dowodzący nimi David Maxwell z Cowhill wraz ze swoimi pięcioma podkomendnymi został stracony pod murami zamku. Głowa rodu, sir John Maxwell, dzięki olbrzymiemu okupowi zdołał się uratować od skazania za zdradę, co pozwoliło mu też zachować swe rezydencje, w tym między innymi Lochmaben. Zamek brał jeszcze udział w utarczkach z Johnstonami na przełomie XVI i XVII wieku, lecz prawdopodobnie w drugiej ćwierci XVII stulecia została ostatecznie porzucony. Powodem było zapewne niespełnianie nowożytnych wymagań odnośnie obronności i warunków mieszkaniowych. Zamek utracił także na znaczeniu wraz z zawarciem unii personalnej między Szkocją a Anglią w 1603 roku.
Architektura
Zamek wzniesiony został na półwyspie wcinającym się na północy w wody jeziora, z którym po południowo – wschodniej stronie łączył się strumień Valison Burn. Od południa cypel o wielkości około 16 akrów odcięto od reszty lądu poprzecznym przekopem, połączonym na wschodzie ze wspomnianym strumieniem. Za nim dostępu do zamku broniły jeszcze dwa kolejne przekopy, zlokalizowane już u samej nasady cypla, prawdopodobnie pierwotnie wypełnione wodą z jeziora.
Teren półwyspu za dwoma zewnętrznymi fosami zajmowany był przez podzamcze, w średniowieczu otoczone drewniano – ziemnymi obwarowaniami i wypełnione w całości zabudową gospodarczą i pomocniczą o konstrukcji szachulcowej lub drewnianej. Przez podzamcze przebiegała główna droga dojazdowa, wiodąca od południa przez mosty nad każdym z przekopów, aż do szerokiej na około 6,1 metra trzeciej fosy, która oddzielała główną, murowaną część zamku od podzamcza. Fosa ta jako główna przeszkoda i najważniejsze zabezpieczenie Lochmaben, ufortyfikowana została ze szczególną uwagą, w dość nietypowy sposób. Mianowicie po stronie wschodniej i zachodniej przez jej koryto przerzucono dwie kurtyny muru o grubości 2,7 metrów (każda) i wysokości co najmniej 9 metrów, z arkadami pozwalającymi przepływać nurtowi wody. Obydwie wysunięte ku podzamczu na nieco ponad 12 metrów kurtyny, pierwotnie połączone były od czoła dodatkowymi obwarowaniami, raczej jednak drewniano – ziemnymi, niż kamiennymi. Konstrukcja taka zabezpieczała bramę wjazdową, a zarazem dawała możliwość ochrony łodziom, które po przepłynięciu przez arkady muru, mogły cumować w korycie fosy. Wysunięte ku podzamczu obwarowania zapewne zwieńczone były gankiem lub chodnikiem straży, arkady zaś mogły być zamykane opuszczanymi kratami.
Główna część zamku zbudowana została na planie zbliżonym do czworoboku o wymiarach 38,4 x 32,9 metra, z małym załamaniem po stronie północno – zachodniej i wyjątkowo masywną ścianą czołową o grubości 5,5 metra. W średniowieczu z pewnością mury były zwieńczone chodnikiem straży i przedpiersiem z krenelażem. Główne skrzydło mieszkalno – reprezentacyjne nietypowo nie znajdowało się w najbezpieczniejszym, najdalszym od bramy miejscu, a najpewniej mieściło się w południowej części dziedzińca, wypełniając całą jego szerokość. Musiało więc na poziomie przyziemia być zajmowane przez przejazd bramny (być może budynek ten mieścił lub był aulą ufundowaną przez Jakuba IV na początku XVI wieku). Jego ochronę zapewniła wspomniana powyżej masywna ściana czołowa, bardzo gruby mur tworzył również ścianę budynku od strony dziedzińca. Mniejsze budynki o nieznanym dziś przeznaczeniu mieściły się w narożniku północno – wschodnim i po stronie zachodniej.
Stan obecny
Lochmaben to obecnie słabo zachowana ruina, na terenie której oprócz przekopów widoczne są jedynie zredukowane mury południowej części zamku, z dwoma poprzecznymi kurtynami z arkadami przecinającymi dawną fosę. W dużo gorszym stanie znajdują się relikty zabudowań i murów w północnej części dziedzińca, w dużej części zachowane jedynie na poziomie przyziemia. Wstęp na teren będącego pod opieką Historic Scotland zamku jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Seventh report with inventory of monuments and constructions in the county of Dumfries, Edinburgh 1920.