Historia
Pierwsze zabudowania w postaci niewielkiego dworu, powstały w Linlithgow zapewne około połowy XII wieku, kiedy to król Dawid I założył osadę (burgh) i podarował miejscowy kościół parafialny katedrze w St Andrews. Najstarszy jednak przekaz pisemny odnoszący się do królewskiej siedziby, odnotowany został dopiero w 1301 roku, gdy królewska komnata miała być przygotowana w Linlithgow dla angielskiego władcy Edwarda I, w trakcie marszu jego armii na Szkocję. Usytuowanie Linlithgow w połowie głównej drogi między Edynburgiem a Stirling, czyniło z niego idealne miejsce do założenia ważnego zamku, dlatego prace budowlane zlecono mistrzowi Jakubowi z St George, znanemu z wzniesienia wielu silnych twierdz w podbitej niewiele wcześniej przez Edwarda Walii. Ówczesny zamek w Linlithgow był jednak dużo skromniejszy, prawdopodobnie w całości drewniano – ziemny. Jego budowę ukończono pod koniec 1303 roku, tak że w trakcie oblężenia zamku Stirling w 1304 Anglicy mogli go wykorzystywać jako bazę zaopatrzeniową. Wiadomo, iż w trakcie jednego z konwojów wysłano z Linlithgow 21 wozów załadowanych drewnem, ołowiem i kamieniami do machin oblężniczych.
Linlithgow znajdowało się w rękach Anglików jeszcze w 1309 roku. Rok później Edward II spędził na zamku co najmniej tydzień, lecz po klęsce pod Bannockburn w 1314 roku osada i warownia powróciły pod władzę Szkotów. Według kronikarza Barboura, jeden z miejscowych o imieniu William Binnock, miał przedostać się podstępem do zamku ukryty w wozie z sianem, wydaje się jednak, iż Anglicy wcześniej już opuścili Linlithgow w obliczu nadchodzących sił sir Jamesa Douglasa. Przez kolejnych kilkanaście lat źródła o zamku milczały, dopiero król Dawid II w odzyskanej siedzibie nakazał przeprowadzić remonty przed swym przybyciem. Musiały one zostać wykonane, gdyż Dawid II i jego dwór przebywali na zamku w 1343 roku oraz w kolejnych latach. Prace budowlane prowadzone były tam także w czasach jego następcy, Roberta III.
W 1424 roku olbrzymi pożar zniszczył większość miasta, kościół farny oraz królewski dwór. Już jednak rok później ruszyły na dużą skalę prace budowlane, zlecone przez króla Jakuba I, który postanowił wznieść w Linlithgow okazałą rezydencję królewską, odpowiednią dla XV-wiecznych standardów mieszkalnych. Wznoszenie pałacu nadzorował John de Waltoun, królewski mistrz budowlany. Tempo robót najwyraźniej było duże, gdyż już w 1428 rezydencja, pomimo że nieukończona, mogła przyjąć króla. W latach 1430-1431 w rachunkach dworu odnotowano wydatki dla rzeźbiarzy, kamieniarzy, cieśli i snycerzy, a w 1434 dla malarzy, których zadaniem było pokrycie barwnymi polichromiami stropów i ścian. W 1437 roku prace gwałtownie zostały przerwane z powodu śmierci zamordowanego w Perth Jakuba I.
Nowy władca Jakub II w chwili wstąpienia na tron był małoletni, dlatego nie przejawiał większego zainteresowania rozbudową Linlithgow. W trakcie jego rządów, do 1460 roku przeprowadzono jedynie mniejsze naprawy dachów oraz wydatkowano fundusze na stawy rybne, stajnie i ogrody. Do łask rezydencja powróciła już w rok po osadzeniu na tron Jakuba III w 1460 roku. Przeniesiono wówczas do Linlithgow gobeliny z pałacu Falkland i przeprowadzono konieczne naprawy w związku z goszczeniem zbiegłego z Anglii Henryka VI. W 1465 roku miano naprawić dach kuchni, a konstrukcja nowej kuchni wspomniana została także w latach 1469-1470. W 1469 roku Jakub III poślubił Małgorzatę, córkę króla Dani Chrystiana I, której jako oprawę podarowano zamek Doune i Linlithgow. Wiązało się to z rozpoczęciem w pałacu bardziej znaczących prac budowlanych pod kierunkiem mistrza Henrego Livingstone.
Królowa Małgorzata zmarła w 1486 roku, a jej mąż zabity został dwa lata później w trakcie ucieczki z pola bitwy pod Sauchieburn. W pierwszych latach rządów nowego władcy, Jakuba IV, królewski skarbnik wydał pieniądze na cieślę z Dundee, którego zadaniem było sprawdzenie stanu pałacu w Linlithgow. Wydaje się, iż młody król już od razu po wstąpieniu na tron postanowił rozbudować rezydencję, dzięki czemu do 1513 roku, kiedy to zmarł, pałac w zasadzie został już ukończony w swym zasadniczym, późnośredniowiecznym zrębie. Przy pracach najpewniej brali udział angielscy murarze, nadający pałacowi stylistykę angielskiego późnego gotyku, co najpewniej wiązało się ze ślubem króla z Małgorzatą Tudor, córką Henryka VII w 1503 roku.
Gdy w 1514 roku Jakub IV wyruszył na pole bitwy pod Flodden, skąd nie dane mu było powrócić, w pałacu Linlithgow daremnie oczekiwać jego powrotu miała królowa Małgorzata. Pałac był częścią jej oprawy, lecz już rok później poślubiła ona Archibalda Douglasa, szóstego earla Angus, a następnie uciekła wraz z nim ze Szkocji. Nowym władcą Szkocji został jej syn, nieletni jeszcze Jakub V. Dopiero w 1528 roku wyzwolił się on spod opieki regentów. Do tego czasu wzmianki o Linlithgow rzadko kiedy pojawiały się w źródłach historycznych, dlatego wydaje się, iż pałac stał wówczas opuszczony lub użytkowany w niewielkim zakresie. Dopiero w 1526 roku wyznaczony został jego nowy zarządca, kapitan sir James Hamilton z Fynnart, a w 1534 roku mistrz murarski Thomas French rozpoczął prace budowlane, prowadzone zarówno nad rezydencją, jak i nad pobliskim kościołem św. Michała. Utworzona została wówczas nowa brama wjazdowa, przekształcono i upiększono także dużą część starych pomieszczeń z wielką aulą i kaplicą na czele. W efekcie, poślubiona z królem w 1537 roku Maria Guise, przyrównywała Linlithgow do najwspanialszych rezydencji w jej rodzinnej Francji. Sam król nie nacieszył się swym pałacem zbyt długo. W 1540 roku pod zarzutem sfingowanych oskarżeń nakazał stracić zarządcę, sir Jamesa Hamiltona, prawdopodobnie by przejąć jego prywatny majątek, co nie przysporzyło mu zwolenników wśród szlachty, a następnie pokonany przez Anglików w bitwie pod Solway Moss w 1542 roku, załamany i bez wsparcia osiadł w Falkland, gdzie zmarł jeszcze w tym samym roku.
W 1542 roku w pałacu Linlithgow urodziła się się córka Jakuba V, Maria Stewart, królowa Szkotów. Nie przebywała tam jednak długo, zabrana przez matkę do Stirling, do Linlithgow powróciła dopiero po 20 latach. W okresie tym w pałacu przeprowadzano jedynie mniejsze naprawy, wzmożone dopiero po powrocie Marii Stewart w 1561 roku z Francji i objęciu samodzielnych rządów. Gdy Maria została zmuszona do abdykacji, a rządy nad Szkocją powierzono w 1567 roku małoletniemu Jakubowi VI, a w zasadzie opiekującym się nim regentom, pałac zaczął podupadać. W 1571 roku zarząd nad nim przekazany został kapitanowi Andrew Lamby, który osadził w Linlithgow garnizon 24 żołnierzy. W okresie tym w pałacu przetrzymywano znacznych więźniów, między innymi w 1579 roku szalonego na umyśle trzeciego earla Arran i jego matkę. Już jednak rok później jeden z byłych więźniów, lord Robert Stewart, został wyznaczony nowym zarządcą pałacu, a pięć lat później wraz z objęciem samodzielnych rządów przez Jakuba V, Linlithgow zaczęło odzyskiwać na znaczeniu. Co prawda minąć musiało jeszcze przeszło 11 lat, nim podjęto konieczne poważniejsze prace remontowe, lecz w latach 1618-1624 gruntownie przebudowano elewacje i wnętrza skrzydła północnego, utrzymane odtąd w stylistyce renesansowej.
W 1603 roku zmarła królowa Anglii Elżbieta I, a władcy szkoccy z rodu Stewartów objęli również władzę nad południowym sąsiadem w ramach unii personalnej. Dwór szkocki przeniósł się wówczas do Londynu, tak więc remontowany pałac w Linlithgow już z założenia miał służyć władcom jedynie w trakcie ich odwiedzin w ojczystym kraju. Okazało się jednak, iż Jakub VI nie przybył tam ani razu i pałac gościł dopiero króla Karola I w 1633 roku. Po ścięciu Karola w 1649, Szkoci obwołali królem Karola II, a rok później Oliver Cromwell najechał kraj, spędzając zimę w Linlithgow. Przeprowadził on prace fortyfikacyjne przed pałacem, zapewne na miejscu starszych obwarowań ziemnych z czasów Edwarda I, lecz zostały one usunięte w 1663 roku, po przywróceniu do władzy Karola II. John Lauder, lord Fountainhall opisywał wówczas pałac jako znajdujący się w dużej części w ruinie, choć na rycinach z okresu był jeszcze w całości zadaszony, a w latach 1679-1682 zamieszkiwał w nim brat Karola II, późniejszy król Jakub VII. Ostatnim przedstawicielem rodu Stewartów jaki przebywał w Linlithgow był w 1745 roku książę Karol Edward Stuart. Rok później w pałacu kwaterowali żołnierze diuka Cumberland, którzy opuszczając budowlę wzniecili pożar. Od 1746 roku była więc rezydencja niezadaszoną i niezamieszkaną ruiną. Pomimo tego do połowy XIX wieku wyznaczani byli jej oficjalni zarządcy, choć urzędy te miały znacznie już jedynie tytularne.
Architektura
Linlithgow usytuowano na niewysokim pagórku, na cyplu wcinającym się od północy w wody jeziora, a od południa graniczącym z osadą i późniejszym miastem, ulokowanym w lekkim obniżeniu terenu. W czasach Edwarda I zamek, czy też dwór obronny, miał skromną formę budowli drewniano ziemnej. Cypel od strony lądu odcięto wówczas przekopem, za którym wzniesiono palisadę lub częstokół, w centrum którego znalazła się drewniana wieża bramna. Kolejna wieża z palisadą miała bronić zamku od strony jeziora, natomiast wewnątrz obwarowań funkcję obronną w razie konieczności pełnić mógł kamienny już kościół.
Rezydencję XV-wieczną wzniesiono na planie czworoboku, z obwodem murów i ostatecznie z czterema dwupiętrowymi, częściowo podpiwniczonymi skrzydłami, przechodzącymi w narożach w wyższe o jedną kondygnację partie wieżowe, zamykające wewnętrzny dziedziniec o wymiarach 27,4 x 26,5 metra. Był to typ budowli rzadko spotykany w takiej skali w Szkocji, ale zgodny ze standardami i kierunkami architektury schyłku średniowiecza, nie pozbawiony całkowicie cech obronnych, lecz przywiązujący znacznie większą wagę do reprezentacyjnego i wygodnego charakteru mieszkalnego. Warowność pałacu od strony zewnętrznej rzucała się w oczy przede wszystkim dzięki zwieńczeniu narożnych wież i skrzydeł masywnymi przedpiersiami z krenelażem, osadzonymi na dwóch rzędach kamiennych wsporników.
Najstarszym fragmentem pałacu, wzniesionym w latach 1424-1437, było skrzydło wschodnie. Wejście do niego wiodło wówczas od wschodu, drogą omijającą kościół św. Michała. Prowadziła ona przez przekop do umieszczonego pośrodku przyziemia przejazdu bramnego, poprowadzonego przez całą szerokość skrzydła. Sam wjazd wiódł po ziemnej rampie poprzez zwodzony most do portalu bramnego o półkolistym zamknięciu, zwieńczonego dwoma wnękami z konsolami, na których niegdyś znajdowały się figury, oraz panelem z tarczą herbową i aniołem. Pomiędzy nimi przepruto podłużne otwory przez które operowano łańcuchami lub linami mostu zwodzonego. Równie ozdobną formę otrzymała brama od strony dziedzińca, gdzie nad przejazdem osadzono trzy wnęki na figury a wyżej trzy rzeźbione anioły z rozpostartymi skrzydłami. Całość zwieńczona została osadzoną na dwóch wspornikach arkadą o łuku w ośli grzbiet, wypełnioną od dołu trójlistnymi maswerkami. Wnętrze podsklepionego przejazdu bramnego zabezpieczone było trzema dwuskrzydłowymi wrotami oraz broną.
Przyziemie skrzydła wschodniego oprócz przejazdu bramnego wypełniały liczne czworoboczne pomieszczenia gospodarcze. Znajdowała się tam dolna kuchnia w części północnej, browar, usytuowana obok bramy izba straży oraz na samym południu stajnia. Wszystkie te pomieszczenia oświetlane były jedynie małymi, rozglifionymi do wnętrza otworami szczelinowymi, przeprutymi od wschodu, od zachodu w stronę dziedzińca i od południa (stajnie). Komunikację zapewniał szereg korytarzy z których część osadzona była w grubości murów. Jeden z nich wiódł od pomieszczenia straży ku południowi, dając dostęp do trzech otworów strzeleckich flankujących drogę dojazdową i kończył się latryną z odpływem skierowanym ku suchej fosie. Północno – wschodnia część skrzydła jako jedyna była podpiwniczona. Mieściły się tam cztery komory, przy czym trzy z nich były ze sobą połączone, a czwarta, znajdująca się na południe od pozostałych, zaopatrzona w osobne wejście. Była to cela więzienna z latryną, dlatego dostęp do niej prowadził jedynie przez otwór w sklepieniu, wiodący do pomieszczenia straży przy bramie. Pozostałe trzy pomieszczenia zajmowane były przez dolną kuchnię ze studnią, spiżarnię i browar.
Pierwsze piętro skrzydła wschodniego w większości zajmowała wielka komnata reprezentacyjna, aula królewska (great hall). Było to okazałe pomieszczenie o wymiarach 9 x 30 metrów, oświetlane dużymi oknami osadzonymi wysoko ponad podłogą w ścianie wschodniej i zachodniej, zwieńczone drewnianą więźbą dachową. Ogrzewanie auli zapewniał okazały kominek w ścianie południowej, podzielony na trzy części z osobnymi otworami dymnymi, bogato dekorowany późnogotyckimi półkolumnami z rzeźbionymi kapitelami i profilowanymi bazami. Na jego pochyłym kapturze osadzono cztery wsporniki, prawdopodobnie podtrzymujące pochodnie lub inne źródła sztucznego światła. W grubości muru wschodniego umieszczono spiralne schody oraz dwie wąskie komory z dostępem do otworu strzeleckiego i latryny. W grubości muru zachodniego znalazła się natomiast długa galeria komunikacyjna, w północnej części której musiano obsługiwać bronę znajdującego się poniżej przejazdu bramnego (druga podobna galeria znajdowała się na wysokości drugiego piętra). Wejście do auli znajdowało się w północnej części, bezpośrednio z dziedzińca do którego prowadziły kamienne stopnie. Od północy sąsiadowała ona z korytarzem serwisowym i kolejną kuchnią, kwadratową w planie, przykrytą sklepieniem ze względów przeciwpożarowych, zaopatrzoną w centralny komin ponad środkowym paleniskiem. Komnata mieszkalna króla musiała znajdować się w części południowej, skąd można było się łatwo dostać do auli i stojącego na podwyższeniu głównego stołu. W późniejszym okresie komnata przekształcona została na kaplicę, lecz wcześniej zaopatrzona była w latrynę i przewód dymny dla ogrzewającego ją kominka.
W okresie rządów Jakuba III w latach 1460-1488 rozbudowane zostało skrzydło południowe, zwłaszcza jego zachodnia część z narożną wieżą i fragmentem skrzydła zachodniego. Część ta w przyziemiu mieściła pomieszczenia gospodarcze, najpewniej głównie magazynowe, na piętrze natomiast mieszkalne i reprezentacyjne z nową aulą królewską na czele, usytuowaną w skrzydle zachodnim.
Skrzydło zachodnie przebudowano i ukończono pod koniec XV wieku i na początku XVI stulecia, przeznaczając komnaty pierwszego piętra na siedzibę króla, zaś pokoje na drugim piętrze dla królowej. Każde z nich posiadało zewnętrzną sień (outer hall), komnatę tronową (king’s presence) i sypialnię. Król dodatkowo miał małe pomieszczenie prywatne, zwieńczone sklepieniem dekorowanym jednorożcami. Sypialnia wbrew dzisiejszym praktykom była komnatą na poły publiczną, wykorzystywaną także do prywatnych audiencji. Poniżej niej, na parterze znajdowało się zabezpieczone pomieszczenie, najpewniej wykorzystywane jako skarbiec, od południa zaś sypialnia sąsiadowała ze wspomnianą komnatą tronową, gdzie przeprowadzano ważniejsze, oficjalne spotkania. W sąsiedniej sieni przebywała straż królewska strzegąca dostępu do władcy.
W okresie rządów Jakuba IV przekształcono także wielką aulę w skrzydle wschodnim, umieszczając w niej nowe okna i więźbę dachową, oraz prowadzono bliżej nieznane prace nad skrzydłem północnym, zwłaszcza jego wschodnią częścią. Charakterystycznym elementem skrzydła północnego stały się wzniesione wówczas w zachodniej partii podsklepione krzyżowo wykusze: jeden latrynowy, drugi ozdobny, okienny, sąsiadujące z królewską sypialnią. Być może pełnił on rolę niewielkiego oratorium.
Całkowicie przebudowany został w czasach Jakuba IV narożnik południowo – wschodni na wysokości pierwszego piętra, gdzie umieszczono kaplicę z królewską emporą. Kaplicę oświetlały od południa bardzo wysokie, wąskie, zwieńczone trójliśćmi okna, osadzone od wewnątrz w głębokich wnękach, pomiędzy którymi podwieszono wsporniki z baldachimami, pierwotnie mieszącymi rzeźbione figury. Całe skrzydło południowe skomunikowane zostało wówczas na poziomie parteru i obu pięter dodatkowym traktem dostawionym od strony dziedzińca, w którym umieszczono długi korytarz, galerię połączoną z dwoma wstawionymi w narożniki spiralnymi klatkami schodowymi. Podobne wieżyczki komunikacyjne usytuowano także w narożnikach północnych dziedzińca, przez co dawne wejście do wielkiej auli przestało funkcjonować, zastąpione schodami w wieżyczce. Elewacja wewnętrzna skrzydła południowego, skierowana na dziedziniec, otrzymała wygląd stylistycznie zbliżony do późnogotyckich rezydencji angielskich. Rozczłonkowano ją trzema rzędami czworobocznych okien, trój i czwórdzielnych, z laskowaniem zwieńczonym trójliśćmi.
Ostatnim elementem dodanym za Jakuba IV były cztery cylindryczne baszty o różnej wielkości, dostawione przed skrzydłem wschodnim, obok i po północnej stronie bramy wjazdowej. Z racji niezbyt dużych możliwości obronnych pałacu, zapewne miały one za zadanie nadać budowli wrażenia większej warowności i zabezpieczyć, przynajmniej częściowo wjazd do Linlithgow. Dwie południowe z baszt utworzyły rodzaj przedbramia flankującego kamienny most i bramę. Wszystkie zwieńczone były przedpiersiem z krenelażem, osadzonym na wystających wspornikach, być może o funkcji machikuł. Dodatkowy wykusz machikułowy znajdował się na elewacji samego skrzydła wschodniego, tuż ponad bramą wjazdową.
W drugiej ćwierci XVI wieku, pomimo wcześniejszej rozbudowy, wschodni wjazd do pałacu ostatecznie uznano za zbyt niewygodny i postanowiono przenieść główną bramę do skrzydła południowego, skierowanego frontem ku miastu. W jednym z XV-wiecznych pomieszczeń przyziemia utworzono przejazd bramny, a zewnętrzną ścianą skrzydła całkowicie przebudowano, znacznie ją pogrubiając. Przed bramą wzniesiono nieduże, sklepione przedbramie z wjazdem flankowanym przez dwie małe cylindryczne basztki. W dalszej odległości, na wysokości kościoła św. Michała, utworzono kolejną bramę wjazdową połączoną murem ze świątynią. Flankowana dwoma wielobocznymi basztkami z eliptycznymi otworami strzeleckimi w przyziemiu, zwieńczona była czterema orderami europejskiego rycerstwa do których należał Jakub V (Order Podwiązki, Order Ostu, Order Złotego Runa i Order św. Michała).
Stan obecny
Pałac królewski w Linlithgow to dziś okazała ruina, pozbawiona dachów, lecz zachowująca większość kamiennych murów, za wyjątkiem rozebranego w dużej części wschodniego przedbramia i z obniżonym narożnikiem południowo – wschodnim. Zasadniczo prezentuje wygląd otrzymany u schyłku średniowiecza, a najważniejsze nowożytne przekształcenia dotknęły jedynie skrzydła północnego. Pomimo tego zewnętrzna elewacja tego skrzydła poszczycić się może późnogotyckimi wykuszami skierowanymi w stronę jeziora, zaś narożne części, włącznie z wnętrzami, pochodzą jeszcze z XV i XVI wieku. Pałac znajduje się pod opieką Historic Environment Scotland i jest udostępniony dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Pringle D., Linlithgow Palace, Edinburgh 2000.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Tenth report with inventory of monuments and constructions in the counties of Midlothian and West Lothian, Edinburgh 1929.