Historia
Najstarszy kościół pod wezwaniem św. Michała odnotowany został w Linlithgow w 1138 roku, kiedy to przekazany został biskupom St Andrews. W pierwszej połowie XIII wieku powstała na jego miejscu nowa budowla, konsekrowana w 1242 roku przez biskupa Davida de Burnhama. Kościół ten spłonął w 1424 roku, co stało się przyczyną wielkiej późnogotyckiej przebudowy, prowadzonej przez królewskiego mistrza budowlanego Johna Frenssha (Frencha), a następnie jego syna Thomasa. Trwała ona, poczynając od części zachodniej kościoła w stronę wschodnią, aż do końca lat 30-tych XVI wieku, tak więc zakończyła się niedługo przed zwycięstwem w Szkocji reformacji (wieża ukończona została przed 1490 roku, taką bowiem datę umieszczono na najstarszym dzwonie).
W 1559 roku lordowie Kongregacji (Lords of the Congregation), grupa możnych szkockich protestantów, zainicjowała pierwsze nowożytne przekształcenia kościoła, wprowadzając do jego wnętrza empory dla miejskiego magistratu, bogatych kupców i monarchów, szczęśliwie jednak uniknął on zniszczeń jakie dotknęły w tamtym okresie wiele sakralnych budowli. W 1606 i 1608 roku kościół św. Michała był miejscem wielkiego zgromadzenia Kościoła Szkocji (General Assembly of the Church of Scotland), a w 1638 roku miało w nim miejsce podpisanie narodowego przymierza, czyli aktu powstałego w proteście przeciwko próbom reform Kościoła Szkocji przez króla Karola I.
W XVIII stuleciu kościół św. Michała utracił na znaczeniu i zaczął popadać w zaniedbanie. W 1812 roku James Gillespie Graham zniszczył arkadę tęczy by wstawić do prezbiterium dodatkowe empory oraz zastąpił średniowieczną więźbę dachową pozornym sklepieniem. Dziewięć lat później z powodu groźby zawalenia usunięto ozdobę kościoła, wspaniałą koronową iglicę nad wieżą. Kolejne zmiany nastąpiły w 1894 i 1896, gdy w trakcie renowacji usunięto nowożytne empory, odtworzono arkadę tęczy i odbudowano na średniowiecznych fundamentach zakrystię. W tej formie kościół przetrwał do 1964 roku. Wówczas to nad wieżą zamontowano modernistyczną iglicę, która niestety zdominowała krajobraz średniowiecznego kościoła i pobliskiego pałacu królewskiego.
Architektura
Późnogotycki kościół św. Michała otrzymał formę trójnawowej, ośmioprzęsłowej bazyliki z krótkim transeptem, wzniesionej na planie wydłużonego prostokąta o długości około 45 metrów i szerokości niecałych 20 metrów, przy równej długości naw bocznych i nawy głównej. Jedynym zewnętrznym wyróżnikiem prezbiterium stała się wschodnia apsyda o trzech ścianach zamknięcia. Po przeciwnej, zachodniej stronie na osi nawy głównej umieszczono czworoboczną wieżę, a na wysokości drugiego przęsła od zachodu, po południowej stronie dostawiono dwukondygnacyjną kruchtę. Wieża, sądząc po sposobie ułożenia murów i niejako wciśnięciu jej w obręb korpusu, została dobudowana na późniejszym etapie rozbudowy kościoła. Ponadto po północnej stronie wschodniej części kościoła pierwotnie mieściła się zakrystia, a po południowej nieduża kaplica.
Elewacje zewnętrzne całego kościoła (poza wieżą i kruchtą) opięte zostały przyporami na wysokości naw bocznych i wschodniej apsydy, zdobionymi opartymi na wspornikach wnękami z gotyckimi baldachimami. Pierwotnie pozbawiona sklepienia nawa główna nie potrzebowała wzmocnienia murów, jej wzdłużne elewacje rozdzielono więc jedynie dwudzielnymi oknami, w których pod każdym półkolistym łukiem umieszczono dwa ostrołuczne otwory wypełnione trójlistnymi maswerkami. Nawy boczne otrzymały dużo więcej światła dzięki wielkim ostrołucznym oknom z czwórdzielnymi maswerkami. Jeszcze większe otwory okienne umieszczono w ścianach szczytowych transeptu (z sześciodzielnymi maswerkami) oraz we wschodniej apsydzie (wysokie, ostrołuczne okna w stylu angielskiego gotyku wertykalnego z maswerkiem dzielonym na dwa poziomy po cztery prześwity i górną rozetą w najważniejszym oknie środkowym). Zarówno ściany naw bocznych jak i nawy głównej zwieńczono przedpiersiem z ozdobnym krenelażem, w którym osadzono liczne odpływy pozbywające się nadmiaru wody deszczowej.
Głównej wejście do kościoła umieszczono w kruchcie przy nawie południowej, na wysokości drugiego przęsła od zachodu. Mniejszy portal, już bez kruchty, znajdował się po przeciwnej, północnej stronie, skierowanej na zamek królewski. Wewnątrz nawa główna otrzymała układ tójpoziomowy. Najniższą część stanowiły wysokie, profilowane, ostrołuczne arkady, oparte na dwóch rzędach 14 filarów, przy czym każdy z filarów oprofilowano naprzemiennie ostrołucznymi i półkolistymi w przekroju wałkami (w prezbiterium wałki półkoliste zstąpiono lekko ściętymi). Drugi, wyższy poziom stanowiły osadzone w głębokich wnękach ostrołuczne, wypełnione maswerkami przeźrocza triforium (zanikały w części prezbiterialnej kościoła), trzeci natomiast półkoliście zamknięte okna clerestorium. Pomiędzy przeźroczami i oknami granica każdego przęsła oznaczona została opadającą na wysokości filara lekką służką, kończącą się wspornikiem na poziomie parapetów przeźroczy. Służki te pierwotnie podtrzymywały wieńczącą nawę główną otwartą więźbę dachową. W XV wieku przykryte sklepieniem zostały jedynie nawy boczne i nawa poprzeczna, z żebrami opadającymi na wiązki służek, przy czym służki pociągnięto aż do kamiennych siedzisk przystawionych do ścian obu naw bocznych. Sklepienie otrzymało formę krzyżowo – żebrową, wzbogaconą o dodatkowe żebro równoległe do ścian wzdłużnych kościoła. Żebra spięto ozdobnymi zwornikami, w nawie północnej zaopatrzonymi w tarcze herbowe, pierwotnie pokryte barwnymi farbami (małe tarcze herbowe osadzono również w górnych partiach filarów międzynawowych).
Obydwa ramiona transeptu oraz kruchta południowa zaopatrzone zostały w schodkowe szczyty, co jednak nietypowe, każdy z tych trzech aneksów otrzymał szczyty nie tylko od strony zewnętrznej, ale i od strony skierowanej na dach nawy bocznej. Zarówno transept jak i kruchta miały ponad sklepieniami drugie kondygnacje. Na górne piętro kruchty prowadziła spiralna klatka schodowa osadzona w wieżyczce wciśniętej w kąt utworzony z nawą. Podobna wieżyczka schodowa znalazła się także przy północnym ramieniu transeptu, zaś komunikację z poddaszem południowego ramienia transeptu zapewniono poprzez wejście w wewnętrznej ścianie szczytowej. Najbardziej wyszukaną formę miało górne pomieszczenie nad kruchtą, z ozdobnym wykuszem okiennym flankowanym przez dwie wnęki zwieńczone baldachimami, w których pierwotnie zapewne znajdowały się rzeźby. Pomieszczenie nad kuchtą najpewniej wykorzystywano jako archiwum lub skarbczyk, natomiast to nad południowym ramieniem transeptu, jako że posiadało kominek, pełnić mogło rolę mieszkalną lub kuchni.
Smukła wieża zachodnia na poziomie przyziemia zaopatrzona została w portal wejściowy i kruchtę otwartą wysoką arkadą na nawę główną. Arkada otrzymała ostrołuczne zwieńczenie oraz na tyle dużą wysokość, iż do nawy głównej mogło wpadać światło z dużego trójdzielnego okna zachodniego. Kruchtę przykryto sklepieniem żebrowym, ponad którym znalazło się pomieszczenie z profilowanym oknem skierowanym na nawę główną. Komunikację pionową we wnętrzu wieży zapewniała spiralna klatka schodowa w grubości muru narożnika północno – zachodniego, jedynie lekko wysunięta ryzalitowo z czworobocznego obrysu wieży. Oryginalnie wieża zwieńczona była koronową iglicą podobną do tej zastosowanej w kościele św. Idziego w Edynburgu, czy też w kaplicy uniwersyteckiej w Aberdeen.
Stan obecny
Kościół św. Michała jest dziś jednym z najważniejszych i najlepiej zachowanych gotyckich zabytków na terenie Szkocji, zachwycającym masą wspaniałych detali architektonicznych oraz jednorodną i zwartą bryłą, którą niestety od strony zewnętrznej psuje modernistyczna iglica wieży. Niestety z pierwotnych elementów nie zachowała się średniowieczna drewniana więźba dachowa nad nawą główną, oryginalna zakrystia (dziś na jej fundamentach stoi współczesna zakrystia) oraz pierwotne zwieńczenie wieży. Odtworzona musiała zostać część zniszczonych maswerków, podobno jednak dokonano tego ściśle wzorując się na oryginalnych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 2, Edinburgh 1897.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Tenth report with inventory of monuments and constructions in the counties of Midlothian and West Lothian, Edinburgh 1929.