Historia
Kościół w Leuchars, pierwotnie pod nazwą Lochres, po raz pierwszy pojawił się w dokumentach źródłowych w 1187 roku, jako potwierdzona przez papieża własność mnichów z St Andrews. Nie został wspomniany w podobnym dokumencie z 1183 roku, tak więc jego budowa musiała nastąpić pomiędzy tymi latami. W 1244 roku biskup Bernham dokonał pod nieznanym wezwaniem jego konsekracji (być może ponownej). Później używane wezwanie św. Athernasowi prawdopodobnie wynikało z pomyłki w odczytywaniu średniowiecznych dokumentów, w których wspomniano kościół we wsi Lathrisk, błędnie skojarzonej z Leuchars. Być może prawdziwe wezwanie pierwotnie odnosiło się do św. Bonoca.
Architektura
Pierwotny romański kościół, wzniesiony na pagórku pośrodku wsi, składał się z czworobocznego, prawie kwadratowego w planie prezbiterium o wymiarach 6 x 5,5 metra oraz z usytuowanej po stronie wschodniej półkolistej, dość mocno wydłużonej apsydy o szerokości 3,8 metra z bardzo krótkim przęsłem zachodnim i półkolistym zamknięciem. Arkada tęczy w zachodniej części prezbiterium wskazywałaby, iż znajdować się tam musiała jeszcze nawa, jednak jej forma z powodu późniejszych przekształceń nie jest znana.
Zewnętrzne elewacje kościoła otrzymały bardzo bogatą dekorację ułożoną w dwóch poziomach. W prezbiterium w dolnej partii zastosowano przenikające się, profilowane, półkoliste arkady podtrzymywane przez zdwojone kolumienki, w górnej natomiast rząd mniejszych półkolistych arkadek niesionych przez kolumienki rozdzielone czworobocznymi przyściennymi filarkami. Zbliżone arkady zastosowano na górnym poziomie apsydy, podtrzymywanym przez dolne arkady. Te ostatnie niesione były przez zdwojone kolumienki tak jak w prezbiterium, ale ich łuki nie przenikały się. Arkady te ozdobiono w jodełkę (chevron), podobny wzór zastosowano też we fryzie rozdzielającym obie kondygnacje apsydy. W prezbiterium fryz ozdobiono motywem roślinnym w postaci przenikającej się wici. Dodatkowo wyróżniono gzyms podokapowy kościoła, podtrzymywany przez rząd konsol z rzeźbionymi głowami i różnymi groteskowymi maskami.
Wewnątrz prezbiterium od apsydy rozdzielono wspaniałą uskokową arkadą tęczy. Jej łuk ozdobiono wyszukanym wzorem jodełki (chevron) oraz wzorem ułożonym z małych kostek umieszczonych naprzemiennie w regularnych odstępach (billet molding). Podtrzymanie arkady powierzono z każdej strony większemu środkowemu wałkowi i dwóm mniejszym wsadzonym w uskoki. Apsydę przykryto sklepieniem o masywnych żebrach złożonych z trzech wałków, opartych na krótkich służkach z kapitelami, spoczywających na wspornikach uformowanych w maski demonów, bestii i niezidentyfikowanych maszkaronów. Pomiędzy służkami przeprute zostały trzy wąskie okna, przy czym każde oflankowane zostało podobnymi wałkami z kapitelami jak służki i zwieńczone wzorem w jodełkę. Dolna część apsydy, oddzielona fasetowanym fryzem, została pozostawiona gładka.
Stan obecny
Romański kościół, jedna z najwybitniejszych budowli okresu romanizmu na terenie Szkocji, stanowi dziś prezbiterium i apsydę większej, XIX-wiecznej budowli. Niestety poza przystawieniem nowożytnej nawy postawiono także w XVIII stuleciu na apsydzie dwuczłonową wieżę, w jeszcze większym stopniu zakłócając pierwotny układ. Kościół jest dziś otwarty jedynie w okresie letnim, a w pozostałych porach roku tylko za wcześniejszym umówieniem.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 1, Edinburgh 1896.
Salter M., The old parish churches of Scotland, Malvern 1994.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eleventh report with inventory of monuments and constructions in the counties of Fife, Kinross, and Clackmannan, Edinburgh 1933.