Historia
Kościół w osadzie Leuchars, pierwotnie pod nazwą Lochres, po raz pierwszy pojawił się w dokumentach źródłowych w 1187 roku, jako potwierdzona przez papieża własność mnichów z St Andrews. Nie został wspomniany w podobnym dokumencie z 1183 roku, tak więc jego budowa musiała nastąpić pomiędzy tymi latami. Fundatorami kościoła miała być anglo-normańska rodzina Quincy, mająca powiązania z dworami królewskimi w Szkocji i Anglii. Wpłynąć to mogło na sprowadzenie warsztatu budowlanego z angielskiego Durham, zaproszonego do Szkocji przez Davida I (odnaleziono zbliżone znaki kamieniarskie), lub mistrzów pracujących dla opactwa Dunfermline (podobieństwo niektórych detali architektonicznych). Budowla pełniła funkcje parafialne, ale była też punktem przystankowym na trasie pielgrzymkowej do St Andrews.
W 1244 roku biskup David Bernham z St Andrews dokonał konsekracji kościoła pod nieznanym wezwaniem. Być może była to ponowna konsekracja po nieznanych pracach remontowych lub dopiero wówczas ukończono przeciągającą się budowę. Później używane wezwanie dedykowane św. Athernasowi prawdopodobnie wynikało z pomyłki w odczytywaniu średniowiecznych dokumentów, w których wspomniano kościół we wsi Lathrisk, błędnie skojarzonej z Leuchars. Być może prawdziwe wezwanie kościoła w Leuchars pierwotnie odnosiło się do św. Bonoca.
W drugiej połowie XVI wieku kościół utracił na znaczeniu, za sprawą zwycięstwa reformacji i upadku ruchu pielgrzymkowego, choć nadal pełnił funkcje parafialne. Pod koniec XVII wieku został wyremontowany i częściowo przekształcony, za sprawą przebicia nowych okien oraz wzniesienia wieży nad apsydą. W XIX stuleciu kościół ponownie znajdował się w złym stanie, pomimo doraźnych prób napraw. Gruntowny remont, a zarazem przebudowę nawy przeprowadzono w 1858 roku.
Architektura
Pierwotny romański kościół, wzniesiony na pagórku pośrodku wsi, składał się z czworobocznego, prawie kwadratowego w planie prezbiterium o wymiarach 6 x 5,5 metra oraz z usytuowanej po stronie wschodniej, dość mocno wydłużonej apsydy o szerokości 3,8 metra, z bardzo krótkim przęsłem zachodnim i półkolistym zamknięciem. Arkada tęczy w zachodniej części prezbiterium wskazywałaby, iż znajdować się tam musiała jeszcze nawa, jednak jej forma z powodu późniejszych przekształceń nie jest znana. Przypuszczalnie posiadała większe rozmiary niż prezbiterium i prostokątny rzut. Całość została prawie idealnie zorientowana względem stron świata.
Zewnętrzne elewacje kościoła otrzymały bardzo bogatą dekorację ułożoną w dwóch poziomach. W prezbiterium w dolnej partii zastosowano przenikające się, profilowane, półkoliste arkady podtrzymywane przez zdwojone kolumienki, w górnej natomiast rząd mniejszych półkolistych arkadek niesionych przez kolumienki rozdzielone czworobocznymi przyściennymi filarkami. Zbliżone arkady zastosowano na górnym poziomie apsydy, podtrzymywanym przez dolne arkady. Te ostatnie niesione były przez zdwojone kolumienki tak jak w prezbiterium, ale ich łuki nie przenikały się. Arkady te ozdobiono w jodełkę (chevron), podobny wzór zastosowano też we fryzie rozdzielającym obie kondygnacje apsydy. W prezbiterium fryz ozdobiono motywem roślinnym w postaci przenikającej się wici. Dodatkowo wyróżniono gzyms pod okapem dachu kościoła, podtrzymywany przez rząd konsol z rzeźbionymi głowami i różnymi groteskowymi maskami.
Wewnątrz prezbiterium od apsydy rozdzielono wspaniałą uskokową arkadą tęczy. Jej łuk ozdobiono wyszukanym wzorem jodełki (fr. chevron) oraz wzorem ułożonym z małych kostek umieszczonych naprzemiennie w regularnych odstępach (ang. billet molding). Podtrzymanie arkady powierzono z każdej strony większemu środkowemu wałkowi i dwóm mniejszym wsadzonym w uskoki. Apsydę przykryto sklepieniem o masywnych żebrach złożonych z trzech wałków, opartych na krótkich służkach z kapitelami, spoczywających na wspornikach uformowanych w maski demonów, bestii i niezidentyfikowanych maszkaronów. Pomiędzy służkami przeprute zostały trzy wąskie okna, przy czym każde oflankowane zostało podobnymi wałkami z kapitelami jak służki i zwieńczone wzorem w jodełkę. Dolna część apsydy, oddzielona fasetowanym fryzem, została pozostawiona gładka.
Stan obecny
Romański kościół, jedna z najwybitniejszych budowli okresu romanizmu na terenie Szkocji, stanowi dziś prezbiterium i apsydę większej, XIX-wiecznej budowli. Niestety poza przystawieniem nowożytnej nawy postawiono także w XVIII stuleciu na apsydzie dwuczłonową wieżę, w jeszcze większym stopniu zakłócając pierwotny układ i bryłę. Kościół jest dziś otwarty jedynie w okresie letnim, a w pozostałych porach roku tylko za wcześniejszym umówieniem.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Cusack C.M., Two Scottish Romanesque Parish Churches: St Athernase, Leuchars and St Cuthbert, Dalmeny, „Journal of the Sydney Society for Scottish History”, 15/2015.
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 1, Edinburgh 1896.
Salter M., The old parish churches of Scotland, Malvern 1994.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eleventh report with inventory of monuments and constructions in the counties of Fife, Kinross, and Clackmannan, Edinburgh 1933.