Historia
Zamek wzniesiony został w pierwszej połowie XV wieku, zapewne po 1427 roku, kiedy to klan MacNeill otrzymał prawa do wyspy Barra od lordów Isles. Przez prawie cały okres swego funkcjonowania znajdował się w posiadaniu kolejnych pokoleń MacNeillów, którzy na przestrzeni XVI i XVII wieku dokonywali w nim renowacji oraz przekształceń, nie zmieniających jednak zasadniczo wyglądu zamku. Na początku XVIII stulecia, zapewne z powodu zbyt surowych warunków mieszkalnych, zamek został opuszczony, a w 1795 roku spłonął. W kolejnych latach część z jego kamiennych murów i zabudowań została rozebrana jako darmowe źródło materiałów budowlanych, na szczęście przed większą degradacją budowlę uratowała renowacja z początku XX wieku. W 2000 roku Iain MacNeil przekazał zabytek w zarząd i pod opiekę organizacji Historic Scotland, podobno w zamian za rokroczną opłatę w wysokości 1 funta i jednej butelki whisky.
Architektura
Zamek Kisimul wzniesiony został na małej, skalistej wysepce usytuowanej w zatoce Castlebay u południowych wybrzeży wyspy Barra w archipelagu Hebrydów Zewnętrznych. Ukształtowanie wysepki wpłynęło na linię muru obronnego, który zatoczył nieregularny, lekko zbliżony do owalu obwód o wymiarach około 30×20 metrów, z prostą kurtyną po stronie północno – wschodniej i zaokrąglonymi narożnikami zachodnimi. Zamek wypełnił większość skalistego podłoża, tak iż w momencie przypływu podstawy murów podmywane były przez morską wodę. Ich grubość wynosiła około 2,1 metra, wysokość natomiast nieco ponad 10 metrów. Zwieńczenie składało się z krenelażu, za którym na odsadzce muru umieszczony był chodnik obronny. Przeprute w przedpiersiu liczne, niewielkie otwory najpewniej miały za zadanie odprowadzać wodę deszczową, mogły też służyć do wzniesienia w momencie zagrożenia drewnianego ganku hurdycji.
Północny narożnik muru obronnego wypełniony został niedużą obłą wieżyczką, w całości osadzoną wewnątrz obwodu. Zaopatrzono ją na poziomie piętra w wejścia, tak by straż mogła patrolować całą długość murów, bez konieczności schodzenia z nich. Wewnątrz wieżyczka mieściła górne pomieszczenie zaopatrzone w latrynę, zapewne przeznaczone dla straży, oraz dolną, ciemną komorę o wymiarach 3,2 x 2 metry, być może wykorzystywaną jako cela więzienna. Była ona skomunikowana jedynie z górną izbą za pomocą włazu w stropie.
W południowo – wschodnią część obwodu włączona została czworoboczna w planie wieża główna. Zabezpieczała ona prostą bramę wejściową na teren dziedzińca, umieszczoną we wschodnim załamaniu muru. Oprócz wieży drzwi chronione były nadwieszonym nad nimi wykuszem, natomiast wieża górowała także nad niewielką przystanią po południowej stronie, ograniczoną niskim murem na skalistym podłożu.
Wieża główna otrzymała w planie wymiary 8,8 x 8,5 metra, z wyraźnie poszerzoną częścią cokołową, oraz grubość murów wynoszącą około 1,8 metra. Jej wysokość sięgnęła prawie 15 metrów, pierwotnie kończąc się krenelażem podobnym do zastosowanego w murze obronnym. Wejście do wieży umieszczono po stronie północnej, blisko narożnika przy bramie wejściowej na dziedziniec. Podobnie jak główna brama, chronione było nadwieszonym nad nim wykuszem. Znalazło się na poziomie pomiędzy pierwszym a drugim piętrem, na wysokości 5,5 metra, musiały więc do niego prowadzić zewnętrzne drewniane schody lub drabina, ewentualnie kładka prowadząca z korony muru obronnego. Wejście otwierało się na mały przedsionek, połączony z dwóch stron ze schodami o szerokości 1 metra, osadzonymi w grubości muru. W górę prowadziły na poziom drugiego piętra, a następnie na najwyższą kondygnację bojową, w dół natomiast na poziom pierwszego piętra. Przyziemie natomiast, jeśli było połączone z pierwszym piętrem, to tylko za pomocą włazu w drewnianym, płaskim stropie (podobnymi stropami przykryto każdą kondygnację). Najniższą kondygnację oświetlał szczelinowy, rozglifiony do wnętrza otwór w ścianie wschodniej, zaś w ścianie zachodniej najpewniej pierwotnie znajdował się otwór wejściowy z dziedzińca. Pierwsze piętro doświetlało tylko jedno, nieduże okno w ścianie wschodniej, osadzone we wnęce w której zaczynały się schody. Lepsze warunki miało dopiero piętro drugie, oświetlane większymi oknami od północy i południa oraz dodatkowym otworem w niszy schodowej na wschodzie (główne okna wyposażono we wnękach w półki ścienne). Piętro to zapewne pełniło funkcje mieszkalne, choć podobnie jak inne kondygnacje nie miało kominka, a jedynie otwory latrynowe (w latrynę zaopatrzono również piętro pierwsze).
Najstarsza zabudowa wewnętrzna przystawiona została na dziedzińcu do muru po stronie północnej. Mniejszy z dwóch budynków, jednoprzestrzenny, północno – wschodni, być może pełnił rolę zamkowej kaplicy. Drugi, po stronie północno – zachodniej, pierwotnie także jednoprzestrzenny i jednokondygnacyjny, lecz większy, funkcjonował jako reprezentacyjna aula (hall). Nie odnaleziono w jej murach śladów po kominku, musiała więc być ogrzewana przez centralne palenisko, z którego dym ulatniał się przez otwartą więźbę dachową i strzechę budynku. W ścianie północnej, będącej murem obwodowym zamku, umieszczone zostały dwa kanały odpływowe na nieczystości gromadzone w auli. Pod koniec XV wieku lub na początku XVI stulecia dobudowany został jeszcze budynek w południowej części dziedzińca, tuż przy wieży głównej. Mieścił on kuchnię.
Stan obecny
Kisimul uchodzi dziś za najlepiej zachowany zamek na obszarze zachodnich wysp Szkocji. Malowniczo usytuowany, odrestaurowany na początku XX wieku, zachował swój pierwotny wygląd, za wyjątkiem przebudowanych w czasach nowożytnych zabudowań wewnątrz obwodu murów i zachodniego fragmentu muru obronnego, który musiał zostać zrekonstruowany. Zabytek jest udostępniony dla zwiedzających, choć z oczywistych względów przedostać się na niego trzeba łodzią.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 3, Edinburgh 1889.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Ninth report with inventory of monuments and constructions in the outer Hebrides, Skye and the Small Isles, Edinburgh 1928.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume V, north and west Scotland, Edinburgh 1986.