Historia
Decyzja o budowie katedry w Kirkwall, mającej zastąpić starszą siedzibę biskupią z połowy XI wieku w Birsay, zapadła w 1137 roku, w czasach gdy władza nad Orkadami należała jeszcze do królów norweskich. Inicjatywę by przystąpić do prac nad okazałą, niespotykaną na północnych wyspach, a rzadką nawet w Szkocji czy też w Norwegii budowlą, podjął earl Rognvald, bratanek świętego Magnusa, dzierżący władzę nad Orkadami w czasach tamtejszego biskupa Williama. Budowla prawdopodobnie wzorowana była na zaczętym niewiele wcześniej, w 1128 roku przez króla Dawida I, kościele opackim w Dunfermline. Skłania to do przypuszczeń, iż za pośrednictwem Szkocji przy budowie w Kirkwall mogły brać udział warsztaty budowlane związane z angielską katedrą w Durham, do której katedra z Kirkwall także wykazywała spore podobieństwa.
Do 1153 roku, kiedy to earl i biskup William udali się na krucjatę, wschodnia część kościoła zapewne była już zadaszona, a większości transeptu na ukończeniu. Wkrótce potem ruszyć musiały prace budowlane nad korpusem nawowym. Pod koniec XII wieku w planie budowy zaczęto wprowadzać pierwsze zmiany, przebudowano także część z wzniesionych już elementów (np. kaplice przy transepcie). Ich cechą charakterystyczną było pojawienie się stylistyki wczesnogotyckiej, być może wprowadzanej na miejsce form romańskich za sprawą wybranego w 1188 roku biskupa Biarne Kolbeinssona.
Na początku XIII wieku przystąpiono do kolejnej dużej rozbudowy, tym razem części prezbiterialnej katedry. Jej celem była zapewne chęć pomieszczenia w środku sanktuarium św. Magnusa oraz stall kanoników w chórze. Miejscowa kapituła co prawda po raz pierwszy odnotowana została w 1237 roku, przy wyborze biskupa Henrego, ale musiała już funkcjonować na długo wcześniej. Ważnym i wyjątkowym przedsięwzięciem XIII-wiecznej rozbudowy było zasklepienie prezbiterialnej części katedry, bowiem wówczas na terenie Szkocji jedynie wschodnia część katedry w St Andrews posiadała sklepienia. Być może wysiłek ten podjęli szkoccy biskupi w celu zademonstrowania przewodniej roli St Andrews w hierarchii tamtejszego Kościoła, co z kolei wskazywałoby na chęć biskupów, norweskich jeszcze Orkadów, wykazania niezależności od południowego sąsiada.
W 1472 roku, po przejęciu cztery lata wcześniej władztwa nad Orkadami przez królów Szkocji, biskupstwo z siedzibą w Kirkwall zaczęło podlegać archidiecezji St Andrews (w miejsce Trondheim). Nie wiadomo czy stało się to przyczyną późnośredniowiecznej rozbudowy katedry, czy też prace te rozpoczęto już wcześniej, wiadomo jedynie, iż w efekcie tych prac przedłużeniu uległ korpus nawowy kościoła, który wzmocniono także masywniejszymi przyporami.
Zwycięstwo w Szkocji reformacji w 1560 roku szczęśliwie nie miało na katedrę w Kirkwall tak destruktywnego wpływu, jak na wiele innych średniowiecznych biskupich siedzib. Większym zagrożeniem były walki z 1614 roku, kiedy to wojska rządowe tłumiły bunt Roberta, syna Patricka Stewarta, drugiego earla Orkadów. W trakcie walk zniszczeniu uległ pobliski pałac biskupi, chciano także spalić katedrę w której ukryli się rebelianci, jednak powstrzymała te działania interwencja biskupa Jamesa Lawa. Uratowaną budowlę uszkodziło natomiast w drugiej połowie XVII wieku uderzenie pioruna w wieżę. W kolejnym, XVIII stuleciu, katedra unikała pożarów, lecz popadła w zaniedbanie z powodu wykorzystywania przez straż miejską, która wykorzystywała zabytek do pijackich libacji i ćwiczenia strzelania. Pomimo tego kościół nie przechodził większych przekształceń, aż do czasów renowacji z XIX stulecia i pierwszej połowy XX wieku.
Architektura
W pierwszym etapie prac, do około połowy XII wieku wzniesiono około dwa i pół przęsła trójnawowego prezbiterium, tak by w katedrze można jak najwcześniej zacząć odprawianie liturgii. Nawa główna kończyła się wówczas apsydą mieszczącą ołtarz główny, być może apsydy znajdowały się także na zakończeniu naw bocznych, lecz jeśli istniały to były jedynie wewnętrzne. Od wschodu nawy boczne zamykały ściany proste. Utworzono także krótki, jednonawowy transept, prawdopodobnie zaopatrzony od wschodu w apsydy. Korpus nawowy posiadał formę trójnawowej bazyliki o tej samej szerokości co prezbiterium i długości pierwotnie sześciu przęseł.
Pod koniec XII wieku, z nieznanych powodów przebudowano filary podtrzymujące wieżę nad transeptem oraz kaplice przy jego wschodnich ścianach. Na miejscu romańskich apsyd powstały wówczas czworoboczne w planie aneksy z detalami architektonicznymi zwiastującymi nadejście epoki gotyku (wysokie, ostrołucznie zamknięte okna, flankowane cieńszymi już wałkami i subtelniej profilowane, sterczyny wieńczące narożne przypory). Dodatkowo w ścianie południowej osadzono portal wejściowy: ostrołuczny, flankowany trzema walkami z obu stron, z archiwoltą utworzoną z rzeźbionych klińców, o naprzemiennie układanych kolorach z żółtego i czerwonego piaskowca.
Wnętrze nawy głównej korpusu podzielone zostało na trzy poziomy. Na najniższym wysokie półkoliste arkady, oparte na masywnych, kolistych w przekroju filarach, otwierały się na sklepione krzyżowo nawy boczne. Środkowy poziom tworzyły uskokowe, profilowane, półkoliście zamknięte arkady triforium otwarte na galerię umieszczoną w grubości muru pomiędzy sklepieniami naw bocznych i ich dachami. Prawdopodobnie galerie te początkowo miały mieć okna w wysokich zewnętrznych ścianach, lecz ostatecznie strome dachy nie pozostawiły na nie miejsca. Dopiero trzeci, najwyższy poziom utworzył clerestorium, czyli mury nawy głównej przeprute oświetlającymi ją oknami, choć nie dostarczały one światła bezpośrednio, lecz przez kolejną, węższą galerię w grubości murów. Pierwotnie nawa główna zwieńczona była drewnianym stropem lub otwartą więźbą dachową.
Bardzo ambitnie potraktowano ściany naw bocznych korpusu i transeptu, umieszczając w przyziemiu rząd ślepych arkad, utworzonych przez cylindryczne kolumienki z kapitelami (stojące pojedynczo i zdwojone), podtrzymujące półkoliste łuki, które wzajemnie się przenikając utworzyły ostrołuki i zbliżone do trójkątów otwory (w transepcie trójkątne otwory wypełniono a arkady oprofilowano wklęskami i wałkami). Łuki arkad zbudowane zostały z klińców. Powyżej nich przepruto okna naw bocznych, rozglifione do wnętrza, osadzone w uskokowych ościeżach flankowanych dwoma wałkami, ponad którymi znalazły się półkoliste archiwolty. Podobnie okna wyglądały od strony zewnętrznej, lecz nie zostały tam rozglifione a łuki ozdobiono romańskimi zygzakowatymi wzorami. Transept otrzymał trzy poziomy okien i przeźroczy, a w zachodnich, pogrubionych narożnikach spiralne klatki schodowe osadzone w grubości murów.
Na początku XIII wieku podjęto decyzję o przedłużeniu wschodniej części kościoła o trzy przęsła ku wschodowi. Usunięto wschodnią apsydę, a w powiększonej części zastosowano tą samą bazylikową, trójnawową formę, identyczne wymiary i zbliżoną stylistykę. W początkowo krótkim prezbiterium ściany naw bocznych pozostały wewnątrz gładkie, bez rzędu ślepych arkad zdobiących korpus. Półkoliste okna naw bocznych i nawy głównej były podobne do romańskich okien w korpusie. W przedłużonej części z XIII wieku, okna prezbiterialne otrzymały w ścianach wzdłużnych podobne wymiary, lecz były już zwieńczone lekkimi ostrołukami i pozbawione flankujących wałków. O wiele bardziej wyróżniały się duże, ostrołuczne okna w elewacji wschodniej, których zadaniem było oświetlenie głównego ołtarza. Szczególnie okazałą formę uzyskało okno środkowe, czterodzielne, z maswerkową rozetą w górnej części. Bardziej kompleksową formę uzyskały też filary międzynawowe XIII-wiecznej części prezbiterium, z krawędziami profilowanymi licznymi wałkami. Podtrzymywały one bogato profilowane półkoliste arkady i tak jak w korpusie przeźrocza triforium oraz okna clerestorium.
W XIII wieku założono również sklepienia nad nawą główną prezbiterium oraz sklepienie krzyżowo – żebrowe ponad nawą środkową korpusu, dotąd przykrytą drewnianym stropem lub otwartą więźbą. Nawy boczne najpewniej podsklepione zostały już we wcześniejszym okresie. W nawie głównej starszej części prezbiterium żebra sklepienne opuszczono wiązkami na krótkie służki, podwieszone na wspornikach na wysokości okien clerestorium. Odmiennie we wschodniej części żebra połączono pod kapitelami na elewacjach clerestorium w wiązkowe służki, które zakończono kolejnymi kapitelami na wysokości gzymsu w połowie poziomu triforium. Niżej, aż do gzymsu oddzielającego triforium od arkad międzynawowych żebra podpierały już pojedyncze wałki służek. W nawach bocznych żebra sklepień oraz łęki jarzmowe przy ścianach osadzono na zdobione motywami roślinnymi kapitele obłych służek, poprowadzonych aż do posadzki, gdzie kończyły się okrągłymi bazami i czworobocznymi cokolikami. Po przeciwnej stronie podobną rolę pełniły wałki profilujące filary międzynawowe. Sklepienie nawy głównej korpusu opuszczono na piramidalne, wieloboczne wsporniki, zawieszone wysoko, na poziomie gzymsu podokiennego clerestorium. Z powodu ślepych arkad w przyziemiu naw bocznych korpusu także tam żebra podparto na wysoko zawieszono konsolach oraz z drugiej strony na kapitelach gładkich, okrągłych filarów międzynawowych.
Na skutek stopniowej rozbudowy katedra św. Magnusa pod koniec średniowiecza osiągnęła kształt okazałej budowli o formie bazyliki, składającej się z trójnawowego, ośmioprzęsłowego korpusu o długości 33,8 metrów i wysokości do sklepienia nawy głównej 15,2 metra, transeptu o wymiarach 27,4 x 5,2 metra, zwieńczonego czworoboczną wieżą, oraz trójnawowego, sześcioprzęsłowego chóru z prezbiterium długości 25,9 metra, o tej samej szerokości 14,5 metra co korpus nawowy, zakończonego na wschodzie ścianą prostą.
Przedłużony w późnym średniowieczu ku zachodowi o dwa przęsła korpus nawowy, zamknięto prostą, bezwieżową fasadą, przedzieloną czterema masywnymi przyporami – lizenami: dwoma na bokach nawy głównej i dwoma na skrajach naw bocznych. Fasada kościoła była stosunkowo skromna jak na kościoły katedralne. Nie oszałamiała wchodzących do środka monumentalnością, a jedynie była wyrazem układu i wewnętrznych podziałów. Przebite w niej duże ostrołuczne okno z przeplatającym się laskowaniem oświetlało nawę główną, mały otwór w ścianie szczytowej poddasze, a dwa niewielkie okna zwieńczone trójliśćmi galerie triforium nad nawami bocznymi.
Centralnym punktem nowej fasady stał się główny portal wejściowy, osadzony w płytkim ryzalicie i flankowany przez dwa mniejsze portale naw bocznych. Otrzymał on trójkątną wimpergę, ostrołuczny prześwit flankowany siedmioma, na przemian mniejszymi i większymi kolumienkami oraz kolejnymi kolumienkami obiegającymi małe przypory ryzalitu wejściowego. Kapitele ozdobiono dekoracją roślinną, archiwoltę natomiast wyróżniły trzy pasy jaśniejszego kamienia na tle czerwonego piaskowca. Podobną ciekawą dekorację uzyskano w obu portalach bocznych fasady, operując w archiwoltach naprzemiennie żółtym i czerwonym piaskowce. Dodatkowe portale wejściowe do korpusu katedry znajdowały się od północy i południa na wysokości trzeciego przęsła, przy czym ten drugi prawdopodobnie prowadził lub miał prowadzić do krużganka otaczającego wirydarz, o ile został on wzniesiony.
Stan obecny
Katedra św. Magnusa jest dziś jednym z najlepiej zachowanych romańsko – gotyckich zabytków na terenie Szkocji i jedną z nielicznych okazałych budowli katedralnych znajdujących się w tak dobrym stanie. Nowożytne i współczesne renowacje ograniczyły się do odtworzenia iglicy wieży wraz z podtrzymującym ją na wspornikach przedpiersiem, zrekonstruowania górnej, szczytowej partii transeptu wraz z rozetami i sterczynami oraz ustawieniem dwóch nowych sterczyn nawy głównej przy fasadzie zachodniej. Ponadto uzupełnieniom i naprawom ulegały w XIX wieku niektóre detale architektoniczne (np. laskowania i maswerki okienne) jednak prawdopodobnie powtarzają one pierwotne kształty.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Cathedrals, London 1997.
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 1, Edinburgh 1896.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland. Twelfth report with an inventory of the ancient monuments of Orkney & Shetland, volume II, inventory of Orkney, Edinburgh 1946.