Historia
Nie wiadomo kiedy wzniesiono pierwsze zabudowania mieszkalno – obronne na wyspie jeziora Loch Leven. Mogły one zostać zbudowane w czasie panowania Aleksandra III w drugiej połowie XIII wieku, mogło też ich powstanie być związane z końcem XIII stulecia i angielską obecnością w trakcie pierwszej wojny o szkocka niepodległość. Z pewnością Anglicy utrzymywali już wówczas na wyspie jakąś strażnicę, zdając sobie sprawę ze strategicznego usytuowania Loch Leven pomiędzy królewskimi zamkami w Edynburgu i Perth. Miała ona zostać zdobyta i zniszczona przez szkockich powstańców Williama Wallace przed jego śmiercią w 1305 roku. Według piszącego sto lat później kronikarza Ślepego Harrego, po nocnym ataku Szkoci zabić mieli trzydziestu Anglików i pięć ich kobiet.
Pierwsza pewniejsza informacja o zamku pojawiła się w 1313 roku, kiedy to na wyspie przebywać miał król Robert I, niedługo po odbiciu Perth. Ponownie odwiedził on Loch Leven w 1323 roku, jako pierwszy też zaczął wykorzystywać zamek jako więzienie stanu, przetrzymując w nim między innymi możnego Johna MacDougalla z Lorn, z powodu jego pro-angielskiego nastawienia. Bezpieczne, wyspowe położenie zamku stało się również powodem do wykorzystywani go jako miejsca składowania kosztowności w 1329 roku przez królewskiego skarbnika.
Śmierć króla Roberta I w 1329 roku wywołała ponowną próbę podporządkowania sobie Szkocji przez Anglików. Do 1334 roku w rękach syna Roberta, Dawida II znajdować się miału już tylko pięć zamków: Dumbarton, Kildrummy, Loch Doon, Urquhart i właśnie Loch Leven. Ten ostatni oblężony został rok później przez sir Johna Stirlinga, angielskiego zarządcę zamku edynburskiego, lecz obrońcy pod wodzą sir Alana Viponta zdołali utrzymać warownię, a nawet urządzić zaskakujący napastników wypad, w trakcie którego przejęli zapasy broni i prowiantu.
Prawdopodobnie w pierwszej połowie XIV wieku, być może po uspokojeniu sytuacji po pierwszej wojnie o szkocką niepodległość, zamek rozbudowany został o wieżę mieszkalną, w celu powiększenia komfortu odwiedzających Loch Leven władców. Po połowie XIV wieku często korzystał z niej Dawid II, który musiał szukać na odosobnionej wyspie ratunku, uciekając z miejsc zagrożonych epidemią czarnej śmierci. Przebywał w Loch Leven między innymi w 1361 i 1362 roku, wykorzystywał też zamek jako więzienie, osadzając w nim w zimie 1368-1369 swego siostrzeńca Roberta Stewarta oraz jego syna Alexandra, zwanego Wilkiem z Badenoch. Trzy lata później Dawid II zmarł, a były więzień Loch Leven, jako Robert II, stał się pierwszym szkockim władcą z dynastii Stewartów.
W 1390 roku zamek przestał być własnością królewską. Robert II podarował wówczas Loch Leven sir Henremu Douglasowi, mężowi swojej siostrzenicy Marjory, choć Douglasowie byli już wcześniej związani z zamkiem, gdyż ojciec Henrego, sir John Douglas, znajdował się pośród obrońców Loch Leven w trakcie oblężenia z 1335 roku. Loch Leven pozostało w rękach Douglasów przez kolejne prawie trzysta lat. Nie prowadzono w tym czasie większych prac nad rozbudową zamku, choć w 1541 roku właściciele przekształcili pobliską wieś Kinross w baronię (burgh of barony), w której wznieśli swą nową rezydencję.
W drugiej połowie XVI wieku częstym gościem Loch Leven była królowa Maria Stewart. Przebywała na zamku w 1561 roku po powrocie z Francji, gdy obejmowała osobiste rządy, a następnie odwiedziła Loch Leven w 1563 roku, kiedy to wdała się w gorącą dysputę z Johnem Knoxem, jednym z najzagorzalszych szkockich zwolenników reformacji (powodem sporu było nastawienie do katolików i ich ewentualne tolerowanie lub prześladowanie). W 1565 roku Maria ponownie przebywała w Loch Leven wraz ze swym mężem lordem Darnleyem, który jeszcze w tym samym roku został zamordowany w edynburskim Kirk o’Field. Królowa bardzo szybko wyszła ponownie za mąż, nieszczęśliwie dla niej wybierając sir Jamesa Hepburna, earla Bothwell, zamieszanego w zabójstwo Darnleya. Ostatecznie doprowadziło to do ogólnokrajowego niezadowolenia i buntu, a w konsekwencji starcia pod Carberry Hill w 1567 roku, przegranego przez armię wierną Marii Stewart. Królowa poddała się zbuntowanym lordom i dwa dni później osadzona została w więzieniu na wyspie Loch Leven. Przebywała odosobniona na zamku przez rok, w międzyczasie doświadczając poronienia i zostając zmuszoną do abdykacji na rzecz jej małoletniego syna, Jakuba VI. Po poronieniu Marię przeniesiono z wieży Glassin do lepiej urządzonej wieży mieszkalnej, otrzymała też na wyspie większą swobodę, co wykorzystała 2 maja 1568 roku, uciekając łodzią przy pomocy mającego jej pilnować Williama Douglasa. Udała się na zachód kraju zbierając armię zwolenników, jednak pokonana została wkrótce w bitwie pod Langside, a następnie zmuszona do ucieczki do Anglii, gdzie została uwięziona przez Elżbietę I i z powodu antykrólewskich knowań ścięta w 1587 roku.
William Douglas, strażnik królowej, był ostatnim lordem mieszkającym na zamku Loch Leven, choć już w latach 70-tych XVI wieku przeniósł się do wygodniejszego Newhouse w pobliżu Kinross. Na zamku od 1578 roku przebywał jeszcze jego kuzyn James, czwarty earl Morton, zaraz po tym gdy przestał pełnić funkcję ostatniego regenta w okresie małoletności Jakuba VI. Już jednak w 1581 roku z powodu politycznych rozgrywek został stracony. Zamek prawdopodobnie funkcjonował jeszcze przez jakiś czas, lecz utracił na znaczeniu i podupadł, przekształcając się w XVII lub XVIII wieku w opuszczoną ruinę.
Architektura
Zamek wzniesiono na wyspie jeziora Loch Leven, w jego zachodniej części, blisko niedużego cypla przy zachodnim brzegu, za którym znajdowała się osada Kinross. Sama wyspa w średniowieczu, z powodu wyższego poziomu wód, była niewielka, dlatego wody jeziora mogły podchodzić na odległość kilku lub kilkunastu metrów w pobliże obwarowań. Te wydzielały główną część zamku oraz położony na północ od niego mały przygródek, zabezpieczony jedynie obwarowaniami drewniano – ziemnymi. Mieściły się na nim pomocnicze zabudowania gospodarcze (stajnia, browar), a później ogrody.
Obrona zamku od początku XIV wieku opierała się na obwodzie muru obronnego, złożonego z kilku krótkich, prostych kurtyn, zamykających z grubsza czworoboczny dziedziniec o wybrzuszonej południowej części. Nie ma pewności jak pierwotnie zwieńczony był mur obronny, przypuszczać jedynie można, iż posiadał krenelaż, był też na tyle szeroki by pomieścić chodnik dla obrońców. Dłuższa i prosta kurtyna północna, mogła powstać nieco później lub została przebudowana, gdyż odznaczała się mniejszą grubością. Nałożono ją także na budynek piekarni, wcześniej funkcjonujący na terenie przygródka. Mniej więcej pośrodku tej kurtyny przepruta została prosta brama, lekko ostrołuczny portal, zamykany jedynie na drewniane drzwi blokowane ryglem. Po jego prawej stronie umieszczono tarczę herbową rodu Douglasów.
W północno – zachodniej części dziedzińca do kurtyny muru dostawiona została w pierwszej połowie XIV wieku wieża mieszkalna. Była to relatywnie mała budowla o wymiarach w planie 11,2 x 9,7 metra z murami o grubości 2,5 metra na poziomie przyziemia. Jej pięć kondygnacji zwieńczono przedpiersiem osadzonym na wysokości 12,5 metra na rzędzie masywnych wsporników wystających z lica muru. Przedpiersie przechodziło w trzech narożnikach w obłe bartyzany. Czwarty narożnik zakończony był czworoboczną wieżyczką strażniczą stanowiącą wyjście z klatki schodowej łączącej piętra. Wyjście to prowadziło na dookolną galerię obronną, która otaczała najwyższą kondygnację – murowane poddasze (podwyższone w późniejszym okresie). Na wysokości 5,5 metra elewacje wieży mieszkalnej rozdzielił gzyms kordonowy.
Wejście do wieży znajdowało się na poziomie drugiego piętra w ścianie wschodniej, czyli około 5 metrów nad poziomem gruntu. Było to dość nietypowe rozwiązanie, gdyż najczęściej z powodów obronnych wystarczały wejścia na poziomie pierwszego piętra. Być może w Loch Leven obawiano się powodzi, która zalałaby główną kondygnację wejściową. Prowadziły do niej zewnętrzne, drewniane schody, łatwo usuwalne w momencie zagrożenia, dzięki czemu można się było odciąć od napastników. Samo przejście zamykano dwoma drzwiami, z których wewnętrzne można było blokować ryglem.
Najniższa kondygnacja wieży mieszkalnej mieściła przykrytą sklepieniem kolebkowym spiżarnię. Pierwotnie była ona dostępna jedynie przez właz w suficie po drabinie. Doświetlały ją wyłącznie otwory szczelinowe umieszczone w trzech z czterech ścian (bez otworu w części zachodniej), a w podłodze wykopana była studnia.
Pierwsze piętro wieży funkcjonowało jako zamkowa kuchnia. Ze względów przeciwpożarowych i dla wzmocnienia konstrukcji całej budowli także przykryte było sklepieniem kolebkowym. W ścianie wschodniej umieszczono kominek – palenisko z położoną obok małą wnęką na sól, a w murze północnym dwie pobliskie półki ścienne (przeznaczone zapewne na naczynia i sprzęt kuchenny). W południowo – zachodnim narożniku znajdowała się latryna, natomiast w południowo – wschodnim rogu przejście do spiralnej klatki schodowej wiodącej na wyższe piętra. Doświetlenie ciemnej kuchni zapewniały tylko dwa okna: północne i południowe, oba zaopatrzone w boczne, kamienne siedziska, przy czym we wnękę południowego w późniejszym okresie wstawiono odpływ na nieczystości (co nietypowe musiały one być wylewane na zamkowy dziedziniec).
Drugie piętro wieży mieszkalnej pełniło rolę reprezentacyjnej auli (hall), czyli miejsca wypełnionego dużym stołem, przy którym ucztowano, prowadzono obrady, urządzano spotkania, witano gości itp. Miejsce lorda musiało znajdować się w części zachodniej, naprzeciwko wspomnianego wejścia do wieży, oddzielonego od głównej części auli drewnianą ścianką działową. Ścianka ta zabezpieczała przed przeciągami, stanowiła też parawan za którym czekała służba. Samo wejście zamykano na drzwi oraz na wewnętrzną żelazną kratę, zamykaną w typowy dla szkockich wież mieszkalnych sposób, ruchem wahadłowym a nie opuszczaną jak brona. Można ją było blokować ryglem osadzanym w otworze w murze. Ogrzewanie komnaty zapewniał kominek w ścianie zachodniej (pomniejszony na późniejszym etapie funkcjonowania), zaś oświetlenie auli słońcem możliwe było dzięki dwóm oknom: jednemu w ścianie północnej i jednemu w południowej. Dodatkowo mniejszy otwór przepruto w murze zachodnim obok kominka.
Trzecie piętro wieży wypełniała prywatna komnata mieszkalna (w drugiej połowie XVI wieku główne miejsce odosobnienia Marii Stewart). Przykryta była ona, podobnie jak położona niżej aula i najwyższe piętro, płaskim drewnianym stropem, podtrzymywanym przez kamienne wsporniki. Oświetlenie zapewniały osadzone w głębokich wnękach okna w ścianie północnej, południowej i wschodniej, przy czym to ostatnie w czasach królowej Marii przekształcono na małe oratorium. Zaopatrzono je wówczas w podstawę pod ołtarz, piscinę i małą półkę poniżej. Ogrzewanie komnaty umożliwiał kominek w ścianie północnej, posiadała ona także latrynę w ścianie zachodniej.
Najwyższa kondygnacja wieży zajmowana była przez kolejną komnatę mieszkalną, być może na późniejszym etapie podzieloną drewnianym przepierzeniem na dwa pomieszczenia (w jednym z nich mieszkać miał lekarz królowej Marii). Oświetlenie zapewniały cztery okna, po jednym z każdej strony, przy czym dwa z nich posiadały boczne kamienne siedziska.
Pozostałe zabudowania zamkowego dziedzińca przez większą część średniowiecza były zapewne konstrukcji drewnianej lub szachulcowej, murowane zaczęły powstawać dopiero w XVI wieku. Wzniesiono wówczas na południe od wieży mieszkalnej podłużny, prostokątny w planie budynek zewnętrznej auli (outer hall), dostawiony zachodnim szczytem do muru obronnego. Była to budowla jednokondygnacyjna, mieszcząca dwa pomieszczenia, ogrzewana kominkiem osadzonym w ścianie południowej. W narożniku północno – zachodnim stykał się z nią niewielki aneks z dodatkową izbą.
Na południe od budynku zewnętrznej auli, także przy murze obronnym, usytuowany został budynek kuchni z okazałym paleniskiem w części południowej oraz z kopułowym piecem chlebowym i kamienną misą na podłodze służącą do wyrobu ciasta. Nie ma pewności jaką funkcję posiadał podłużny budynek w północnym narożniku dziedzińca, jednak jego lokalizacja w pobliżu bramy sugeruje, iż mógł być siedzibą odźwiernego lub straży, czy też garnizonu.
Jednym z najpóźniejszych elementów zamku była cylindryczna wieża (Glassin Tower), dobudowana około połowy XVI wieku, w południowo – wschodnim narożniku zamku. Wystawała ona w całości poza obwód obronny flankując horyzontalnymi otworami strzeleckimi dwie kurtyny muru, lecz jej możliwości obronne nie były zbyt duże z racji przeprucia dużych okien i przeznaczenia wnętrza na cele mieszkalne. Najniższa kondygnacja wieży dostępna była schodami z poziomu dziedzińca i prawdopodobnie służyła do składowania beczek z wodą, które napełniano poprzez kamienny kanał wydrążony w murze z wlewem od strony jeziora. Drugi kanał służył natomiast do pozbywania się nieczystości. Druga kondygnacja, także dostępna bezpośrednio z dziedzińca, wypełniona była pomieszczeniem mieszkalnym wyposażonym w kominek i latrynę oraz w wykusz okienny skierowany w stronę jeziora. Trzecia kondygnacja, dostępna schodami w grubości muru, choć bez wykusza, to była bardzo podobna do niższej, przy czym obie zwieńczone były drewnianymi stropami. Najwyższe piętro wieży osiągalne było już tylko z poziomu chodnika wieńczącego mur obronny.
Stan obecny
Loch Leven jest dziś jednym z najbardziej znanych i najchętniej odwiedzanych zamków na terenie Szkocji, zarówno ze względu na swoją ciekawą historię związaną z osobą królowej Marii Stewart, jak też i z powodu dobrego stanu zachowania zabytku. Do dnia dzisiejszego przetrwała wieża mieszkalna, pozbawiona górnych podziałów na kondygnacje i niezadaszona (zachowały się sklepienia, ale drewniane stropy jak na razie nie zostały odtworzone). Widoczny jest również pełen obwód lekko obniżonego muru obronnego wraz z będącą w stanie trwałej ruiny wieżą Glassin. Nie przetrwały natomiast poza partiami fundamentów XVI-wieczne zabudowania mieszkalno – gospodarcze na terenie dziedzińca.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Tabraham C., Lochleven Castle, Edinburgh 2019.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eleventh report with inventory of monuments and constructions in the counties of Fife, Kinross, and Clackmannan, Edinburgh 1933.