Historia
Opactwo Kinloss ufundowane zostało około 1150 roku jako jedna z wielu fundacji kościelnych króla Dawida I. Przeznaczono je dla braci zakonu cysterskiego, sprowadzonego do Melrose w Szkocji przez tegoż samego monarchę w 1136 roku. Właśnie z tego klasztoru do Kinloss przybyli pierwsi zakonnicy, których zadaniem miało być wzmocnienie i stabilizacja chrześcijaństwa na dalekiej północy, w regionie Morey.
W 1174 fundację zatwierdził papież Aleksander III, a wkrótce potem dzięki wsparciu i donacjom kolejnych szkockich królów (Malcolma, Wilhelma Lwa, Aleksandra II) oraz możnych opactwo weszło w okres szybkiego rozwoju. Jego dochody opierały się na otrzymanych rozległych ziemiach w północno – wschodnich rejonach Szkocji, od Inverness do Aberdeen i aż do przygranicznego Berwick on Tweed na południu, gdzie zakładano liczne grangie (folwarki) na których pracowali cysterscy konwersi.
Budowa klasztoru zaczęła się zapewne wkrótce po przybyciu mnichów w połowie XII wieku, jednak początkowo musiały to być jedynie tymczasowe, drewniane zabudowania. Poważniejsze prace budowlane mogły ruszyć w ostatniej ćwierci tamtego stulecia po papieskim zatwierdzeniu fundacji, jednak te najstarsze zabudowania zostały znacznie zniszczone w trakcie pożaru. Odbudowę rozpoczętą około 1269 roku prowadzono w nowej już stylistyce gotyckiej.
W XIV wieku opactwo było już jednym z większych i najbogatszych na terenie Szkocji. Prawdopodobnie nie odniosło większych strat w trakcie wojny szkocko – angielskiej z przełomu XIII i XIV stulecia z racji swego położenia na północnym krańcu królestwa. W 1303 roku w jego pobliżu obozował Edward I, a w 1312 roku król Robert I obdarzył mnichów prawem połowów ryb na rzece Findhorn. Kolejne przywileje konwent otrzymał w 1328 roku, zaś w 1362 roku opat Richard ufundował w pobliżu szpital św. Jana Chrzciciela. Dobra sytuacja opactwa utrzymywała się również w XV wieku, kiedy to prowadzono prace remontowe i ostatecznie około 1470 roku ukończono kościelną więżę.
W 1528 roku opatem Kinloss wyznaczony został Robert Reid, związany także z kilkoma innymi siedzibami (opactwo Beauly, katedra Kirkwall). Zajmował on znaczną pozycję na dworze, między innymi biorąc udział w kilku poselstwach do Henryka VIII. W jego czasach dobra Kinloss przekształcone zostały w baronię, prowadzono też ostatnie w historii opactwa prace budowlane, których efektem było wzniesienie późnogotyckiego domu mieszkalnego opata oraz klasztornej biblioteki. W 1538 roku Robert zatrudnił Andrew Bairhuma, cenionego malarza, który przez trzy lata ozdabiał w Kinloss ołtarze, sprowadził także Williama Lubiasa, flandryjskiego ogrodnika, który przyczynił się do wprowadzenia w regionie wielu ulepszeń w kultywacji owoców.
Ostatni okres pomyślności dla klasztoru zakończył się wraz ze zwycięstwem w Szkocji reformacji w 1560 roku. Już nieco wcześniej Roberta Reida zastąpił na stanowisku jego bratanek Walter Raid, ostatni opat Kinloss, który rozwiązał wówczas konwent, ożenił się i wiódł w pełni świeckie życie. W 1583 roku klasztor przekazany został Edwardowi Bruce, mianowanemu w 1601 roku lordem Kinloss. Zachowane jeszcze zabudowania klasztorne w 1643 roku sprzedane zostały Alexandrowi Brodie z Lethan, który rozpoczął rozbiórkę i sprzedaż kamienia wojskom Olivera Cromwella z przeznaczeniem na budowę nowożytnej cytadeli.
Architektura
Opactwo założone zostało po północnej stronie strumienia Kinloss Burn, którego prosty nurt wskazuje, iż został uregulowany przez zakonników. Klasztor wraz z kościołem miał formę typową dla budownictwa cysterskiego, ze świątynią na planie krzyża łacińskiego w części północnej i przylegającymi do niej trzema skrzydłami klauzury, otaczającymi wirydarz.
Długi na około 62 metry kościół opacki, składał się z trójnawowego korpusu o ośmiu lub dziewięciu przęsłach długości i formie bazyliki, transeptu zwieńczonego na przecięciu naw czworoboczną, zapewne niezbyt wysoką, wzniesioną dopiero w drugiej połowie XV wieku wieżą (reguła cysterska zakazywała budowy okazałych wież), oraz prostokątnego w planie prezbiterium po stronie wschodniej, posiadającego trzy nawy i szerokość równą korpusowi. Ze wschodnimi ścianami transeptu tradycyjnie sąsiadowały niskie kaplice, choć w Kinloss było ich jedynie po jednej przy każdym ramieniu. Korpus nawowy przy fasadzie zachodniej poprzedzony był okazałą kruchtą. Za nią i za głównym portalem wejściowym pięć pierwszych przęseł przeznaczonych było dla świeckich i konwersów, natomiast trzy kolejne oraz środek transeptu dostępne były już wyłącznie dla zakonników, którzy posiadali tam stalle chórowe, ograniczone od zachodu lektorium, a od północy i południa ściankami działowymi. Jedynie od wschodu chór otwarty był na prezbiterium z umieszczonym na podwyższeniu głównym ołtarzem.
Klasztorny wirydarz, miejsce odpoczynku, kontemplacji, a także uprawy ziół i warzyw, posiadał w planie wymiary około 27 x 30 metrów. Otoczony był krużgankami łączącymi kościół z wszystkimi trzema skrzydłami klauzury. Tradycyjnie najważniejszym było skrzydło wschodnie, mieszczące między innymi w przyziemiu kapitularz, czyli miejsce zgromadzeń, narad i sądów mnichów pod przewodnictwem opata. Była to prostokątna sala wysunięta na wschodzie nieco poza obrys murów obwodowych skrzydła wschodniego, zwieńczona sklepieniem podtrzymywanym przez cztery centralne kolumny. Od północy sąsiadował on z podłużną, sklepioną zakrystią, od południa natomiast z fraternią (miejscem pracy zakonników) i kalefaktorium (ogrzewanym w ziemie pomieszczeniem), rozdzielonymi korytarzem prowadzącym na przykościelny cmentarz. Piętro wschodniego skrzydła najpewniej, jak w większości klasztorów cysterskich, mieściło dormitorium. Musiało ono być połączone z transeptem kościoła w celu umożliwienia szybkiego przedostania się mnichów na nocne i poranne modlitwy, oraz z latrynami na południu, których ścieki znajdowały ujście w przepływającym obok strumieniu.
Skrzydło południowe klauzury w części wschodniej zajmowane było przez podłużne pomieszczenie o nieznanym przeznaczeniu. Od zachodu sąsiadowało ono z centralnie umieszczonym refektarzem. Refektarz w typowy dla cystersów sposób usytuowany był dłuższymi bokami poprzecznie do skrzydła południowego. Połączony był z krużgankiem okazałym portalem o półkolistym zwieńczeniu zdobionym romańskimi i wczesnogotyckimi wzorami i flankowanym przez sześć kolumienek. Obok wejścia znajdował się kamienny lawatarz – misa do obmywania rąk przed posiłkami. Bracia jadali przy drewnianych stołach, przy czym stół opata umieszczony był w części południowej na podwyższeniu. Nie wiadomo gdzie mieściła się ambona dla mnicha czytającego Biblię w trakcie posiłków, ani gdzie znajdował się przypuszczalny otwór w ścianie, łączący refektarz z sąsiadującą od zachodu kuchnią, ułatwiający podawanie potraw i naczyń.
Skrzydło zachodnie klauzury mieściło na poziomie przyziemia dwa pomieszczenia: małą salę zwieńczoną sklepieniem podtrzymywanym przez pojedynczy filar w części południowej oraz dużą dwunawową, sześcioprzęsłową salę wypełniającą większą część skrzydła. W sali zwieńczonej sklepieniem podtrzymywanym przez sześć filarów znajdowało się cellarium, czyli klasztorne spiżarnie i magazyny. Oba powyższe pomieszczenia rozdzielał krotki korytarz stanowiący furtę wejściową do klasztoru, łączącą krużganek ze światem zewnętrznym. Piętro skrzydła zachodniego zapewne zajmowane było przez dormitorium konwersów, którzy z racji pracy na klasztornych folwarkach musieli mieć osobne pomieszczenia od mnichów.
Usytuowany na południe od zabudowań klauzury, wolnostojący dom opata z pierwszej polowy XVI wieku był budowlą w planie zbliżoną do prostokąta o wymiarach około 15 x 8,2 metra, do którego od północy i południa dostawiono po dwa mniejsze pomieszczenia, a w narożniku południowo – wschodnim cylindryczną wieżyczkę schodową. Wydaje się, iż przyziemie budynku mieściło kuchnię z kilkoma małymi spiżarniami, pierwsze piętro natomiast reprezentacyjną aulę oraz parę mniejszych izb z nią połączonych. Trzecia kondygnacja musiała być zajmowana przez komnaty mieszkalne, między innymi opacką sypialnię.
Stan obecny
Z okazałego niegdyś opactwa do dnia dzisiejszego zachowały się jedynie ruiny południowego ramienia transeptu oraz przyległej do niego zakrystii i bocznej kaplicy. Widoczny jest także fragment murów skrzydła południowego z okazałym portalem wejściowym do refektarza. Na południe od niego obejrzeć można ruiny dawnego domu opata wzniesionego w XVI wieku dla Roberta Reida.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Abbeys and Priories, London 2000.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 1, Edinburgh 1896.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.