Historia
Opactwo w Kilwinning założone zostało przez Richarda (Hugha) de Moreville, lorda Cunninghame, po 1162 roku, a przed jego śmiercią w 1189 roku. Miał on być jednym z rycerzy którzy uciekli z Anglii po zabójstwie Thomasa Becketa, być może więc ufundował klasztor z powodu chęci odpokutowania za morderstwo. Możliwe także, iż fundację wspomagał szkocki król Wilhelm I Lew.
Benedyktyńskich mnichów sprowadzono z tironezyjskiego opactwa w Kelso, na miejsce użytkowanego od około VII/VIII wieku kościoła pod wezwaniem św. Winno, a poważniejsze prace budowlane nad klasztornym kościołem rozpoczęto na początku XIII wieku, prawdopodobnie po zmianie pierwotnych planów według których zaczęto budowę pod koniec XII wieku. Prace te wspomagane były przez liczne przywileje władców szkockich i możnych, między innymi Roberta I, który nadał mnichom pozwolenie na połowy w Leven i Clyde, Dawida II który pomagał zakonnikom podźwigać się z ubóstwa po wojnie szkocko – angielskiej, a następnie na podstawie dokumentów potwierdzających nadania, wydanych przez Roberta II, Roberta III, Jakuba III i Jakuba IV.
W 1512 roku dobra klasztoru najechane zostały przez earlów Glencairn i Angus z podpuszczenia rywalizujących opatów, zaś w 1540 i 1559 opactwo spustoszył i ograbił rozjuszony tłum protestantów. W połowie XVI stulecia podupadły klasztor przeszedł pod zarząd opatów komendatoryjnych. Ostatnim z nich był niejaki Gavin Hamilton, zwolennik reformacji, który zginął w 1571 roku w starciu zbrojnym pod Edynburgiem. Był to już kres istnienia konwentu, który ostatecznie rozwiązano w 1591 roku, przekazując zabudowania i majątek opactwa earlom Eglinton. Klasztor z czasem rozebrano w celu pozyskania darmowego materiału budowlanego, jedynie dawne prezbiterium wykorzystywano jako protestancki kościół parafialny, lecz zburzono je w XVIII wieku, by wznieść na jego miejscu nową budowlę.
Architektura
Opactwo usytuowano na zachodnim brzegu rzeki Garnock. Jego najbardziej okazałym elementem był kościół klasztorny wzniesiony na planie krzyża łacińskiego. Posiadał on trójnawowy, siedmioprzęsłowy korpus o formie bazyliki z dwuwieżową fasadą zachodnią, transept z czworoboczną wieżą na przecięciu naw i bocznymi kaplicami dostawionymi od wschodu oraz prostokątne w planie prezbiterium. Całość miała niecałe 69 metrów długości, około 20 metrów szerokości na wysokości korpusu nawowego oraz prawie 30 metrów szerokości na wysokości transeptu. Najbardziej nietypowy elementem tego układu była fasada zachodnia, gdyż dwie czworoboczne wieże wystawały w całości przed ścianę zachodniej elewacji korpusu, nie były też utworzone z solidnych murów, lecz od strony naw bocznych otwierały się dwoma wysokimi ostrołucznymi, bogato profilowanymi arkadami, będąc niejako ich przedłużeniami.
Zabudowania klauzury mieściły się po południowej stronie kościoła, otaczając trzema skrzydłami i krużgankami wirydarz. Wschodnie skrzydło stykało się z południowym ramieniem transeptu, będąc od niego oddzielonym korytarzem prowadzącym na przykościelny cmentarz. Wejście do korytarza z krużganka zapewniał prosty półkolisty portal, natomiast w jego wnętrzu usytuowane były wzdłuż ścian dwie kamienne długie ławy. Możliwe więc, iż korytarz służył również za rozmównicę, czyli miejsce w którym zakonnicy mogli prowadzić rozmowy bez obawy złamania ślubów milczenia.
Zaraz za korytarzem znajdowało się najważniejsze pomieszczenie opactwa, czyli wysunięty z obrysu skrzydła ku wschodowi czworoboczny kapitularz o wymiarach 5,8 x 11,6 metra. Prawdopodobnie wzdłuż jego ścian stały kamienne siedziska na których zasiadano w trakcie obrad prowadzonych pod przewodnictwem opata. Tradycyjnie kapitularz otwarty był na krużganek nieprzeszklonymi dwoma przeźroczami flankującymi pozbawiony drzwi portal, by nowicjusze i konwersi mogli przysłuchiwać się z krużganka obradom. Był on półkoliście zamknięty, uskokowy, flankowany wałkami, bez tympanonu. Podobną formę miały przeźrocza, które przedzielono pośrodku kolumienkami.
Za kapitularzem w przyziemiu mieściło się duże pomieszczenie, być może wykorzystywane jako fraternia, czyli miejsce ręcznych prac mnichów, wykorzystywane zwłaszcza w okresie zimowym. Piętro tradycyjnie zajmowane było przez dormitorium zakonników i skomunikowane tzw. nocnymi schodami z transeptem, tak by bracia mogli szybko przedostać się do kościoła na poranne i nocne modlitwy. Południową część skrzydła wschodniego zwykle w klasztorach benedyktyńskich zajmowały latryny, skanalizowane z przepływającą niedaleko rzeką i połączone z dormitorium.
Stan obecny
Najlepiej zachowanym fragmentem opactwa, a konkretnie kościoła klasztornego jest dziś południowe ramię transeptu. Przetrwał również portal wiodący z krużganków do nawy południowej, której widoczne są także dolne partie murów, oraz fragment wieży południowo – zachodniej i fasady zachodniej. Spośród zabudowań dawnej klauzury wyróżnia się elewacja kapitularza z portalem i dwoma przeźroczami od strony krużganka. Na miejscu średniowiecznego prezbiterium kościoła znajduje się dziś XVIII-wieczny, prosty kościół, natomiast na miejscu średniowiecznej wieży północno – zachodniej wieża neogotycka z XIX wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Abbeys and Priories, London 2000.
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 2, Edinburgh 1896.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.
Strona internetowa canmore.org.uk, Kilwinning Abbey.