Historia
Pierwsze ślady osadnictwa na terenie Jarlshofu pojawiły się około 2500 roku p.n.e. w okresie neolitu. Ta najstarsza osada, złożona głównie ze społeczności zbierackiej i zajmującej się rybołówstwem, funkcjonowała do około 1500 roku p.n.e. Po przejściowym okresie opuszczenia osadę ponownie zasiedlono w epoce brązu. Była ona samowystarczalna, lecz miejscowa ludność posiadała już liczne kontakty handlowe z kontynentem. Uprawiano też ziemię na której sadzono jęczmień, hodowano zwierzęta, takie jak owce i bydło, nadal zajmowano się rybołówstwem oraz polowaniami na foki. Wyrabiano ceramikę, zajmowano obróbką skóry, w osadzie od około 800 roku p.n.e. funkcjonowała również kuźnia, w której z brązu wyrabiano miecze, topory, dłuta, noże i inne narzędzia. Około 500 roku p.n.e. w epoce żelaza osadę zasiedliła nowa ludność, która przyniosła ze sobą znajomość doskonalszych metod obróbki metalu. W osadzie zaczęto hodować świnie, pojawiły się psy i małe konie, rozpoczęto działalność tkacką. Osada ta funkcjonowała do około do około 300 roku p.n.e. po czym opuszczona, została zasypana nadbrzeżnym piachem.
Nowa ludność przybyła do Jarlshof w ostatnim stuleciu p.n.e. Klimat stał się wówczas surowszy, a ochrona dóbr ważniejsza, dlatego przybysze zaczęli budować pierwsze obwarowania z charakterystycznymi wieżami mieszkalnymi – brochami na czele. Być może osada była wówczas siedzibą lokalnego wodza, dla którego broch mógł mieć również względy reprezentacyjne. W II lub III wieku n.e. nastąpiły kolejne zmiany w budownictwie wraz z pojawieniem się nowego typu okrągłych domostw (wheelhouses), nie wiadomo jednak czy związane to było z napływem innej ludności, czy przejmowaniem jedynie innych technik i umiejętności. W okresie tym zaczęto też wykorzystywać doskonalsze obrotowe żarna i ozdabiać kamienie malowanymi na biało wzorami, podobnymi do odnajdywanych pośród plemion piktyjskich. Około 800 roku po raz pierwszy pojawił się motyw chrześcijańskiego krzyża.
Pod koniec VIII wieku odnotowano pierwszy najazd wikingów na ziemie Szkocji, a do końca IX stulecia norwescy najeźdźcy osiedli w Jarlshof, budując na miejscu starej osady charakterystyczne dla swoich ojczystych regionów tzw. długie domy i nadając swej siedzibie znaną do dziś nazwę – Sumburgh (Svinaborg). Mieszkało w niej co najmniej 12 pokoleń. Osadę rozbudowywano do XIII wieku, przy czym część domów zanikała, część była porzucana, a powstawały nowe, w zależności od potrzeb ówczesnych rodzin i rodów. Przez cały okres funkcjonował tylko najstarszy, główny długi dom. Pod koniec XIII wieku na wschód od osady pojawił się nowy typ średniowiecznych zabudowań, wyróżniających się przede wszystkich stosowaniem pieców do suszenia ziarna. Były one ważne z powodu postępujących zmian klimatu, pozwalając dłużej przechowywać żywność. Średniowieczne gospodarstwo funkcjonowało do około początku XVI wieku, kiedy to zostało porzucone.
W 1469 roku Szetlandy i Orkady dostały się pod kontrolę króla Szkocji Jakuba III, dzięki małżeństwu z Małgorzatą, córką Christiana, króla Dani i Norwegii. W okresie tym Jarlshof należało do dóbr sir Davida Sinclaira z Sumburgh, kapitana straży pałacowej w Bergen oraz zarządcy całych Szetlandów. W 1581 roku dla wuja Jakuba VI, sir Roberta Stewarta utworzono godność earla Orkadów i lorda Szetlandów. Nowy właściciel do 1592 roku wzniósł w Jarlshof siedzibę mieszkalną, oddaną następnie w dzierżawę Williamowi Bruce z Symbister. W 1600 roku William uzyskał przedłużenie dzierżawy, choć nowy earl, Patrick Stewart, zarezerwował sobie prawo wykorzystywania zabudowań w Jarlshof kiedykolwiek by potrzebował. W 1608 roku z nieznanych powodów wdarł się do siedziby Williama, ograbił ją i pozostawił zrujnowaną. Co prawda w 1615 roku postawiony został przed sądem, skazany za zdradę i stracony, lecz Jarlshof nie zostało już nigdy odbudowane i z czasem pokryła je warstwa ziemi oraz piachu.
Architektura
Osadę usytuowano na najdalej na południe wysuniętym półwyspie archipelagu Szetlandów, na wschodnim wybrzeżu niewielkiej zatoczki, która oferowała dobre warunki do zlokalizowania przystani. Tereny cypla posiadały żyzne ziemie pod uprawy oraz do wypasu zwierząt, w pobliżu znajdowały się też źródła słodkiej wody i kamienia zdatnego do wzniesienia domostw.
Najstarsze zabudowania z okresu neolitu miały formę owalnych, czy też zbliżonych w planie do okręgu domostw z murami wzniesionymi z układanych na sucho płaskich kamieni. Nie ma pewności jak takie budynki były zadaszane, przypuszczać jedynie można, iż używano drewna oraz darni, z pozostawieniem pośrodku otworu dla unoszącego się z nad paleniska dymu. W ich pobliżu odnaleziono kamienne żarna w postaci dużych, wyżłobionych na podobieństwo mis kamieni.
W epoce brązu domostwa wraz z przyległymi poletkami otoczono kamiennym murem. Były to wciąż budowle na planie owalu, lecz ich wnętrza o grubych ścianach dzieliły się już na centralną dużą komorę oraz odbiegające od niej mniejsze pomieszczenia. Centralna część zapewne przeznaczona była do wspólnego przebywania mieszkańców, podczas gdy boczne części miały charakter bardziej prywatny lub służyły za spiżarnie. Wewnątrz musiało być dość ciemno, jako że jedyne naturalne światło dostarczał otwór znad środkowego paleniska. Poza nim sztuczne oświetlenie wspomagać mogły olejne lampki. Największy budynek z tego okresu dostępny był za pomocą kilku kamiennych stopni i krótkiego przejścia w grubości muru od strony morza. Na którymś etapie funkcjonowania wejście to zostało jednak zablokowane i przepruto nowe po przeciwnej stronie. Inny z kolei budynek poprzedzony był niewielkim dziedzińcem przez który poprowadzono kanał odpływowy i na którym umieszczono kamienną ławę.
Ludność epoki żelaza wciąż mieszkała w okrągłych, kamiennych domostwach. Od starszych różniły się one lżejszymi przegrodami wydzielającymi wewnątrz boczne pomieszczenia, przez co osiągano więcej wolnej przestrzeni. W jednym z zachowanych wejście prowadziło od strony nabrzeża, poprzez wybrukowany krótki korytarz. Osiągało się nim centralną komorę z paleniskiem, połączoną z mniejszymi bocznymi pomieszczeniami. W jednym z nich, naprzeciwko wejścia, znajdowały się wkopane w ziemię, obłożone kamiennymi płytami schowki. Jako, iż odnaleziono w nich liczne kości zwierzęce, najprawdopodobniej służyły do przechowywania pożywienia lub składowania odpadków. W późniejszym etapie domostwo zostało powiększone, zostało utworzone nowe, wyżej położone wejście, a następnie wykopano dostępną schodkami ziemiankę, blokowaną kamienną płytą i zwieńczoną płaskimi kamieniami tworzącymi strop. Ze względu na chłodniejszą temperaturę zapewne służyła ona do przechowywania szybko psującej się żywności. Największa z ziemianek w Jarlshof miała z grubsza czworoboczną komorę z kamiennym stropem podtrzymywanym przez cztery filary, dostępną poprzez długi aż na 6 metrów i szeroki na 0,6 metra korytarz, schodzący stopniowo pod ziemię.
Wzniesiony na przełomie starej i nowej ery broch miał w planie kształt zbliżony do okręgu o wewnętrznej średnicy 9 metrów z murem o grubości 5,2 metra, który pierwotnie mógł dochodzić do wysokości około 13 metrów (przetrwał do 2,5-3 metrów wysokości). Wejście do niego najpewniej znajdowało się w niezachowanej części południowej. Prowadziło do głównej, centralnej przestrzeni w której znajdowała się głęboka na 4 metry studnia. Środek brocha skomunikowany był z co najmniej dwoma mniejszymi komorami ukrytymi w grubości murów po stronie wschodniej i zachodniej oraz zapewne ze schodami i galeriami prowadzącymi na wyższe kondygnacje (niezachowanymi w Jarlshof ale będących typowym elementem większości brochów). Wieżę otaczał masywny mur o wysokości co najmniej 3 metrów, średniej grubości 1,2 metra i długości 14 metrów.
Od około II/III wieku n.e. broch sąsiadował po stronie północno – zachodniej z trzema okrągłymi i owalnymi domostwami o średnicach od 7 do 11 metrów, ściśle do siebie przylegającymi, otoczonymi łączącym się z brochem starszym murem. Ich nową wyróżniającą cechą był cylindryczny kształt wnętrza oraz stożkowaty, pokryty darnią i strzechą dach, podtrzymywany przez serię wewnętrznych, radialnie rozmieszczonych, rozszerzających się ku górze przypór. Przypory te nie tylko podtrzymywały więźbę dachową, ale i wydzielały szereg niewielkich pomieszczeń, przeznaczanych najpewniej na sypialnie lub małe spiżarnie. Z czasem jedno z takich domostw wstawione zostało do samego brocha, wówczas już zapewne nieco obniżonego. Okrągłe domy tego typu rozpowszechnione były w pierwszych wiekach n.e. na zachodnich wyspach Szkocji i Szetlandach.
Osada nordycka z około 850-900 roku n.e. wykorzystała starszy mur obwodowy ochraniający zabudowania i przyległe pola, lecz domostwa najeźdźców otrzymały całkowicie inny kształt. Największe z nich w swym ostatecznym kształcie miało formę długiego na nieco ponad 30 metrów i szerokiego na 5 metrów, prostokątnego w planie domu (ze sporym wybrzuszeniem pośrodku ścian północnej), z murami obwodowymi wzniesionymi z układanych na sucho, nieobrobionych kamieni, przekładanych warstwami ziemi i darni. Budynek zwieńczony był otwartą więźbą dachową podtrzymywaną przez drewniane słupy oraz pokryty strzechą, na którą w poprzek budynku mogły być przerzucane liny, obwiązane u dołu płaskimi kamieniami, mającymi zapobiegać zwiewaniu strzechy przez silne wiatry. Wnętrze podzielono na główną, wspólną przestrzeń mieszkalną oraz usytuowaną na zachodnim skraju małą kuchnię. Po przeciwnej stronie jako przedłużenie budynku znajdowała się obora, oddzielona podobnie jak kuchnia ścianką działową od części mieszkalnej. W kuchni umieszczono pośrodku otwarte palenisko oraz kamienny piec, długie palenisko znajdowało się także w pomieszczeniu mieszkalnym, otoczonym rzędami ław postawionych wzdłuż dłuższych ścian. Głównej wejście do najstarszego długiego domu umieszczono po stronie północnej, przy czym było ono blokowane ryglem. Drugie wejście, przeznaczone także dla zwierząt hodowlanych, znajdowało się po stronie wschodniej, gdzie wiodła do niego wybrukowana, zwężająca się ścieżka o długości co najmniej 6 metrów.
Na dziedzińcu we wschodniej części osady, w pobliżu najstarszego długiego domu znajdował się niewielki budynek który mógł być świątynią lub łaźnią. Oprócz niego funkcjonowała także kuźnia oraz obora. W pierwszej połowie X wieku na północy wzniesiono drugi długi dom, usytuowany prostopadle w stosunku do starszego. Łaźnia lub świątynia została wówczas porzucona, zaś na północ od niej zbudowano stajnię. W drugiej połowie X wieku, wraz ze wzrostem miejscowej populacji, wzniesiono trzeci długi dom, umiejscowiony równolegle do drugiego, przy którym dostawiono dobudówkę. Powstała także nowa stodoła na południe od kuźni, choć część zabudowań pośrodku osady przestała być użytkowana. Na początku XII wieku w związku ze wzrostem znaczenia rybołówstwa i produkcji ceramiki powstały nowe zabudowania w zachodniej części Jarlshof. Najstarszy długi dom wciąż pozostawał najważniejszą budowlą, powiększoną od wschodu o oborę i przedłużoną od zachodu, zredukowaniu uległy natomiast budynki mieszkalne na północ od niego. Z czasem na przestrzeni XII i XIII wieku serce osady przesunęło się ku jej zachodniej części. Tamtejsze domy zostały powiększone kosztem starej stodoły i kuźni, a około połowy XIII wieku najstarszy długi dom zakończył funkcjonowanie jako niewielki budynek gospodarczy.
Pod koniec XIII wieku na wschód od nordyckiego osiedla powstało nowe domostwo z równolegle do niego usytuowaną stodołą, prezentujące wygląd typowy dla dojrzałego średniowiecza z regionu Norwegii. Budynki te były wzniesione na planie prostokąta z układanych bez użycia zaprawy kamieni z murem zewnętrznym i wewnętrznym rozdzielonymi wypełnionym ziemią rdzeniem. Przykryte były drewnianą więźbą dachową na której układano strzechę. Do jednego z budynków dostawiony był w narożniku okrągły w planie piec do suszenia ziarna.
Stan obecny
Zachowane do dziś relikty dawnego osadnictwa w Jarlshof są pozostałościami wielu następujących po sobie siedzib, porzucanych i odbudowywanych oraz przekształcanych od czasów prehistorycznych aż do XVII wieku. Z czasem pokryły je nadbrzeżne wydmy oraz nadmuchiwane silnymi wiatrami pokłady piachu i ziemi, które ujawniły swą zawartość w trakcie silnej burzy w 1890 roku. Dzięki temu możliwe było rozpoczęcie prac archeologicznych i renowacyjnych, prowadzonych pod koniec XIX wieku oraz w latach 30-tych i 50-tych XX stulecia.
Jarlshof stanowi jedno z najważniejszych stanowisk archeologicznych w Szkocji, które pozwala prześledzić rozwój budownictwa niedużej osady na przestrzeni paru tysięcy lat. Szczególnie cenne są bardzo dobrze zachowane pozostałości domostw z okresu brązu i żelaza, a także przetrwałe w doskonałym stanie okrągłe domostwa z II/III wieku n.e. Niestety część z nich wraz z połową brocha uległa zniszczeniu z powodu podmywania nadbrzeża przez morska wodę, która spowodowała obsunięcia skarp. Dziś znajdują się one pod opieką Historic Scotland i są udostępnione odpłatnie dla zwiedzających, wraz ze znajdującym się w pobliżu niewielkim muzeum.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Armit I., Towers in the North: The Brochs of Scotland, Stroud 2002.
Ritchie J., Brochs of Scotland, Aylesbury 1988.
Weeks P., Jarlshof, Edinburgh 2020.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland. Twelfth report with an inventory of the ancient monuments of Orkney & Shetland, volume III, inventory of Shetland, Edinburgh 1946.