Historia
Klasztor Inchmahome ufundowany został około 1238 roku przez earla Menteith, Waltera Comyna, na miejscu starszego kościoła parafialnego położonego na wyspie jeziora Menteith. Earl posiadał na pobliskiej wyspie Inch Talla jedną ze swych rezydencji, co mogło wpłynąć na decyzję o wybraniu właśnie Inchmahome. Ponadto fundacje klasztorne były przejawem ówczesnej pobożności oraz dawały możliwość do pochwalenia się bogactwem i wpływami.
Zgodę na założenie augustiańskiego przeoratu wydał wpierw biskup Dunblane, a następnie jeszcze w tym samym roku papież Grzegorz IX. Pierwszym znanym przeorem Inchmahome był niejaki Adam, który w 1296 roku złożył w Berwick przysięgę wierności angielskiemu królowi Edwardowi I po jego zajęciu Szkocji. W klasztorze żyło wówczas od 10 do 15 kanoników, których zadaniami oprócz modlitwy było odprawianie mszy dla okolicznych mieszkańców i nauczanie.
Konwent z Inchmahome nigdy nie osiągnął dużego znaczenia i dochodów, nie mógł konkurować z fundacjami królewskimi obdarzonymi licznymi przywilejami od monarchów. Pomimo tego w klasztorze bywali szkoccy władcy. Aż trzykrotnie na początku XIV wieku przebywał tu Robert I, zapewne z powodu upewnienia się co do wierności kanoników, którzy wcześniej poddali się królowi angielskiemu. W 1358 roku w klasztorze przebywał Robert II, a w 1547 roku przez tydzień ukrywać się tu musiała małoletnia Maria Stewart, uciekająca po katastrofalnej dla Szkotów klęsce pod Pinkie Cleugh. Zapewne nie mogła narzekać na brak wygód, gdyż wcześniejszy XV wiek należał do najlepszego okresu klasztoru. Przebudowana i powiększona została wówczas w stylistyce późnogotyckiej większość jego zabudowań.
Przeorat Inchmahome pozostawał w rękach kościelnych do początku XVI wieku, kiedy to narosła w Szkocji tendencja do wyznaczania klasztorom przez monarchów świeckich zarządców. Pierwszym w Inchmahome był w 1529 roku Robert Erskine, choć nie uchroniło to klasztoru przed zmianami jakie przyniosła reformacja. Po jej zwycięstwie w Szkocji w 1560 roku, braci co prawda nie wygnano, lecz zakazano przyjmowania do nowicjatu, a zabudowania klasztorne zaczęły stopniowo przechodzić w ręce świeckie. W 1604 roku król Jakub IV oficjalnie podarował Inchmahome rodzinie Erskine. Nie podjęli oni na wyspie żadnych większych działań budowlanych poza przekształceniem kapitularza w rodowe mauzoleum, co z czasem doprowadziło kompleks klasztorny do ruiny.
Architektura
Klasztor usytuowano w północnej części małej wyspy leżącej na jeziorze Menteith, zwanym też Loch Inchmahome. Składał się on z kościoła oraz usytuowanego od południa, przylegającego do korpusu nawowego wirydarza, który otoczony został krużgankami oraz trzema skrzydłami zabudowań klauzury. W nieco większym oddaleniu, po wschodniej stronie głównego kompleksu, znajdować się mogła infirmeria w której przebywali starzy i schorowani bracia oraz cmentarz.
Kościół klasztorny w swym ostatecznym kształcie osiągnął formę niesymetrycznej budowli dwunawowej, składającej się ze starszej nawy głównej, nietypowo utworzonej na planie nieregularnego, trapezowatego czworoboku (22,8 x 7/8,2 metra), do której po północnej stronie przystawiona została trójporzęsłowa, wąska nawa boczna, a do narożnika północno – zachodniego smukła czworoboczna wieża, nie wystająca przed fasadę zachodnią. Nawa główna z powodu swej nieregularności była znacznie szersza na zachodzie niż na wschodzie, a jej ściana południowa nie była równoległa do arkad nawy północnej. Być może te nietypowe nieregularności wynikały z dostosowania starszej budowli do kościoła klasztornego po przybyciu augustianów na wyspę. Wschodnią część kościoła tworzyło bardzo wydłużone prezbiterium na planie prostokąta o wymiarach 20 x 7 metrów, charakterystyczne dla świątyń klasztornych, które musiały w chórze pomieścić stalle mnichów. Po północnej stronie prezbiterium umieszczona została prostokątna w planie zakrystia. Całość kościoła osiągnęła około 44 metry długości.
Główne wejście do kościoła umieszczono po stronie zachodniej. Było to wejście uroczyste, używane w trakcie ważniejszych procesji przy okazji świąt i szczególnych wydarzeń. Osadzono je w ostrołucznym, uskokowym i bogato profilowanym portalu, flankowanym przez dwie pary ślepych ostrołukowych arkad, ponad którymi umieszczono po dwie czwórlistne blendy. Dodatkowe dwa wejścia prowadziły od strony krużganka, jedno wiodło do nawy północnej, a dodatkowo prezbiterium skomunikowane było za pomocą tzw. nocnych schodów z dormitorium, w celu umożliwienia braciom szybkiego przejścia na nocne i poranne modlitwy.
Wewnątrz kościół pierwotnie był otynkowany i pokryty jasnymi kolorami, ze szczególnym zwróceniem uwagi na detale architektoniczne i rzeźby ustawione w niszach. Elewacje nawy pokryte były biało czerwonymi prostokątnymi wzorami imitującymi boniowanie, zaś kolebkowy strop mógł być pomalowany w modny wówczas niebieski, czy też granatowy kolor ze złotymi gwiazdami udającymi niebo. Ściany prezbiterium pokryte mogły być scenami z Biblii, których kolorystykę pogłębiało światło słoneczne wpadające przez wypełnione kolorowymi witrażami ostrołukowe okna. Wnętrze kościoła w średniowieczu nie było pustą przestrzenią. Zastawiały go liczne, zdobione, drewniane przepierzenia wyznaczające małe kaplice oraz poprzeczne lektorium oddzielające nawę, dostępną dla świeckich, od chóru, do którego wstęp mieli jedynie bracia. Za lektorium ustawione były drewniane stalle, równoległe do ścian wzdłużnych kościoła, w których zasiadali w trakcie liturgii augustianie. We wschodniej części prezbiterium w ścianie południowej umieszczono kamienną półkę – wnękę oraz trójlistnie zwieńczoną piscinę do mycia rąk (z której woda odprowadzana była kanałem poza kościół), a także potrójne sedilia, zamknięte profilowanymi trójliśćmi i rozdzielone dwoma przyściennymi krótkimi kolumienkami. Stanowiły one siedziska dla najważniejszych celebransów. Na samym końcu prezbiterium umieszczony był ołtarz główny, usytuowany pod wielkim ostrołukowym oknem, podzielonym laskowaniem na pięć piramidalnie ustawionych lancetowatych otworów.
Zabudowania klauzury swój ostateczny kształt osiągnęły w XV wieku, prawdopodobnie zastępując starsze budynki klasztorne. Utworzono je na planie nie odbiegającym zbytnio od standardowego układu benedyktyńskiego, z trzema skrzydłami i kościołem otaczającymi wraz z krużgankami środkowy wirydarz o wymiarach około 21 x 21 metra. Co ciekawe tylko północny i południowy ciąg krużganków przykryty był jednospadowymi dachami, natomiast dwa pozostałe wciągnięto w zabudowę skrzydeł, przez co utworzyły one część ich przyziemia.
Najważniejszym było skrzydło wschodnie, mieszczące na poziomie przyziemia tzw. nocne schody, kapitularz, kalefaktorium i dość nietypowo kuchnię, która najczęściej znajdowała się w skrzydłach południowych. Na samym dolnym krańcu skrzydła wschodniego znajdował się aneks latrynowy, kluczowy ze względu na wypełniające pierwsze piętro dormitorium. Z latryn korzystano u góry, skąd nieczystości za pomocą kanałów odprowadzane były do jeziora.
Kapitularz otrzymał formę prostokąta umieszczonego dłuższymi bokami prostopadle w stosunku do wschodniego skrzydła. Jego wnętrze przy ścianach wypełniały kamienne ławy na których bracia zasiadali w trakcie codziennych obrad pod przewodnictwem przeora. Oświetlały go od wschodu trzy lancetowate okna, a wieńczyło sklepienie kolebkowe. Kalefaktorium jako że było jedynym pomieszczeniem ogrzewanym w klasztorze w okresie zimy, zaopatrzone było w kominek osadzony w ścianie południowej. Było ono przykryte sklepieniem kolebkowym, a dodatkowo w ścianie wschodniej posiadało umieszczony kamienny zlew i odpływ na nieczystości, sugerujące funkcjonowanie tam kuchni. Jej nietypowa lokalizacja mogła być jednak efektem późniejszej przebudowy, a pierwotnie znajdować się mogła w wydzielonej przegrodą zachodniej części refektarza.
Skrzydło południowe wypełniała duża sala refektarza, usytuowanego dłuższymi bokami równolegle do wirydarza. W bliżej nieznanym okresie został on powiększony, poprzez przesunięcie zewnętrznej ściany ku południowi. Skrzydło zachodnie prawdopodobnie mieściło pomieszczenia podsklepionych spiżarni klasztornych oraz izbę opiekującymi się nimi szafarza. Na piętrze mogły mieścić się komnaty przeora lub pokoje przeznaczone dla gości klasztoru. Połączone były one z przyziemiem za pomocą południowej cylindrycznej klatki schodowej.
Stan obecny
Usytuowany na malowniczej wyspie, klasztor znajduje się dziś w stanie zaawansowanej ruiny, pośród której wyróżniają się mury kościelnego prezbiterium, wieży północno – zachodniej oraz kapitularz. Ten ostatni jest obecnie jedyną zadaszoną budowlą, choć został znacznie przebudowany w XVII wieku, kiedy to przekształcono go na mauzoleum (między innymi założono wówczas dwuspadowy dach szczytowy). Jego wnętrze mieści kolekcję rzeźbionych kamieni. Przetrwało również sklepienie kalefaktorium w skrzydle wschodnim, warto też zwrócić uwagę na portal zachodni kościoła oraz otaczającą ruiny przyrodę, między innymi XVI-wieczne orzechowce.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Abbeys and Priories, London 2000.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 2, Edinburgh 1897.
Owen K., Inchmahome Priory, Edinburgh 2018.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.