Hailes – zamek

Historia

   Dobra Hailes w pierwszej połowie XIII wieku należały do earlów Dunbar and March, którzy być może posiadali tu najstarszą, jeszcze drewniano – ziemną siedzibę. W drugiej połowie tamtego stulecia przekazali oni Hailes swym lennikom, pochodzącej z Northumbrii rodzinie Gourlay, według tradycji w dowód wdzięczności za uratowanie życia earla, zaatakowanego przez rozszalałego wierzchowca. Jeden z przedstawicieli rodu, sir Hugh de Gourlay miał wznieść w Hailes pierwsze kamienne zabudowania, składające się z wieży mieszkalnej (późniejszej wieży centralnej) i sąsiednich zabudowań (późniejsza wschodnia część zamku), otoczonych murem obronnym.
   Historia Hailes z burzliwego okresu walk o szkocką niepodległość z przełomu XIII i XIV wieku nie jest znana. Z racji angielskiego pochodzenia Gourlayów zapewne wspierali oni Edwarda I, co po wielkim zwycięstwie Szkotów pod Bannockburn w 1314 roku doprowadziło do utraty przez nich majątku. Król Robert I musiał przekazać je rodzinie Hepburn, gdyż wiadomo iż w okresie jego następcy, Dawida II, prawo własności do dóbr Hailes i Traprain dzierżył sir Adam de Hepburn. On i jego następcy w XIV oraz XV wieku znacznie rozbudowali zamek, powiększając go o część zachodnią z masywną wieżą mieszkalno – obronną i budynkiem pomiędzy dwoma wieżami.
   Pierwsze odnotowane w źródłach pisanych działania militarne, ze względu na niezbyt duże znaczenie strategiczne, dotknęły Hailes dopiero w 1401 roku. Atak przeprowadziły wówczas wojska earla March, Hotspur Percyego, które po spaleniu podzamkowej osady i dwóch nieudanych szturmach, zostały zaskoczone w nocy przez  oddziały sir Archibalda, czwartego earla Douglas. Napastnicy zostali rozbici a ich obóz wraz z zapasami i wyposażeniem przejęty. Kolejne oblężenie Hailes miało miejsce w 1443 roku. Tym razem wojskom Archibalda Dunbara udało się zdobyć zamek i wymordować jego załogę.

   W drugiej połowie XV wieku Hailes zostało odbudowane, choć prace ciągnęły się jeszcze w 1507 roku, kiedy to zamek odwiedzić miał król Jakub IV i podarować pracującym murarzom srebrne kielichy. Niestety niedługo później, w 1532 roku, zamek spustoszony został na skutek pożaru. W 1547 roku został on ominięty przez najeźdźcze angielskie oddziały diuka Somerset, tuż przed wielką szkocką klęską w bitwie pod Pinkie Cleugh. W następnym roku Hailes zostało już zajęte przez lorda Greya de Wilton, zarządcę Berwick, który w liście do Somerseta informował o wyszukanym umeblowaniu zamku i jego dobrych cechach obronnych. Również w kolejnym, 1548 roku, Hailes zajmowane było przez Anglików, tym razem pod dowództwem Hugh Douglasa z Longniddry. Ówczesny właściciel zamku, sir Patrick Hepburn, trzeci earl Bothwell, był im przychylny, dlatego rada królewska Szkocji (Privy Council of Scotland) nakazała Johnowi, lordowi Borthwick, odbić Hailes, co też wkrótce osiągnięto przy pomocy francuskich oddziałów.
   Hailes pozostawało własnością możnego rodu Hepburnów do 1567 roku, kiedy to wpierw zamordowano męża królowej Marii Stewart, Henrego Stewarta, zapewne za cichym przyzwoleniem monarchini, a następnie sir Patrick Hepburn przeprowadził rzekome porwanie królowej, w takcie którego miał ją zgwałcić. Pomimo tego para wkrótce pobrała się w atmosferze ogólnokrajowego skandalu, co doprowadziło do antykrólewskiego buntu, a w konsekwencji klęski sił monarchistycznych w bitwie pod Carberry i ucieczki Marii Stewart ze Szkocji. Władza przeszła w ręce jej syna Jakuba, który jeszcze w tym samym roku skonfiskował Hepburnom Hailes. Zamek przeszedł wówczas na własność rodu Stewartów, a od 1622 roku rodziny Seton.
   W połowie XVII wieku Szkocję najechały angielskie oddziały Oliviera Cromwella. Zamek obsadzony był wówczas przez partyzanckie oddziały Szkotów, być może nawet wbrew woli jego ówczesnego właściciela sir Johna Setona. W trakcie angielskiego oblężenia na skutek ostrzału Hailes zostało znacznie uszkodzone, choć Seton zdołał uzyskać za to finansową rekompensatę. Podupadła budowla była jeszcze co prawda wykorzystywana do celów mieszkalnych, lecz po sprzedaży zamku w 1700 roku sir Davidowi Dalrymple służył on już jedynie jako popadający w coraz większą ruinę spichlerz. Ostatecznie w XIX wieku duża jego część została rozebrana przez okoliczną ludność w celu pozyskania materiałów budowlanych.

Architektura

   Zamek usytuowano na skalistym, lekko wyniesionym ponad poziom wody, prawym (południowym) brzegu rzeki Tyne, w widłach utworzonych przez wpadający do niej od południa potok Old Hailes Burn. Potok ten tworzył po zachodniej stronie zamku niewielki wąwóz. W szczytowym okresie rozwoju Hailes zajmowało obszar o długości w przybliżeniu 73 metrów na 27 metrów szerokości, z dłuższym, północnym bokiem zwróconym równolegle do rzeki. Masywne, grube na około 2,4 metra mury obronne wytyczyły podłużny dziedziniec, do którego jedyna dogodna droga dojazdowa prowadzić mogła od południa. Zabezpieczona była ona fosą łącząca się z korytem rzeki i strumienia.
   Najstarszą częścią założenia była wschodnia partia zamku z czworoboczną wieżą mieszkalną o wymiarach 13,1 x 7,9 metra, grubości murów 1,8 do 2,1 metra, od XIV wieku usytuowaną mniej więcej w połowie kurtyny północnej, dłuższymi bokami prostopadle do murów obwodowych, prawie w całości w obrębie dziedzińca zamkowego. Jej zewnętrzne elewacje przedzielone zostały na dwa poziomy gzymsem, przy czym część dolna wzniesiona została z ciosanych kamiennych bloków, a przy wznoszeniu górnej wykorzystano także nieobrobiony kamień polny. Był to zapewne wynik późniejszej przebudowy. Wieża posiadała prawdopodobnie cztery kondygnacje o wysokości około 13 metrów, z rezydencjonalno – reprezentacyjnym piętrem oświetlanym od północy przez małe, lancetowate okno zwieńczone trójliściem, osadzone we wnęce z bocznymi siedziskami. Kondygnacja ta była ogrzewana kominkiem i zaopatrzona w latrynę. Drugie piętro najprawdopodobniej skomunikowane było z gankiem w koronie muru obronnego i podobnie jak niższe oświetlane pojedynczym oknem od strony północnej, a także prostym oknem od zachodu. Kolejne otwory okienne wieża mogła posiadać od niezachowanej strony południowej z widokiem na dziedziniec i wschodniej. Wejście do najniższej kondygnacji wieży prowadziło wprost z poziomu dziedzińca, natomiast reprezentacyjna aula na piętrze prawdopodobnie zaopatrzona była w osobny portal wejściowy.
   Po stronie wschodniej wieża centralna sąsiadowała z niższym czworobocznym budynkiem, ustawionym prostopadle do niej, a więc równolegle do kurtyny północnego muru obronnego. Budynek od wschodu sąsiadował z bardziej nietypową budowlą o wąskim kształcie poprzecznie umieszczonym w stosunku do kurtyny muru i znacznie przed nią wysuniętym w stronę rzeki. W przyziemiu budowli znajdowały się podsklepione schody prowadzące zapewne do nadbrzeżnej furty na wysokości około 4,5 metra nad lustrem wody, natomiast górne kondygnacje, dzięki wysuniętej pozycji, mogły służyć kontroli ruchu na rzece. Wschodnia część dziedzińca została znacznie zniszczona, przypuszcza się jednak iż mieściła kolejne zabudowania o charakterze mieszkalno – gospodarczym. Narożny budynek północno – wschodni, być może o wieżowym charakterze, w przyziemiu mieścił niewielką furę wypadową.
   Północno – zachodni, najwyżej położony narożnik zamku zajmowany był przez masywną czworoboczną więżę o wymiarach 11,5 x 10,6 metra i grubości murów od 2,7 do 3 metrów. Mieściła ona pięć kondygnacji (wraz z poddaszem) o wysokości do około 15 metrów, spośród których najniższą podzielono na dwie komory: większą południową, przykrytą sklepieniem kolebkowym z wydzielonym drewnianym półpiętrem i małą, wąską, w części północnej, pierwotnie dostępną jedynie przez otwór w sklepieniu i wentylowaną przez dwa małe otwory od północy i zachodu. To ciemne i duszne pomieszczenie zapewne pełniło rolę lochu więziennego. Ponadto w grubości muru jednego z północnych narożników umieszczono kolistą klatkę schodową,  doświetlaną przez dwa otwory strzeleckie o kształcie odwróconej litery H. Wyższe kondygnacje wieży, oprócz funkcji obronnych, z pewnością pełniły rolę mieszkalną i były ogrzewane kominkami. Tuż obok wieży znajdowała się kolejna furta wypadowa prowadzącą na nadbrzeżne skały i prawdopodobnie na niewielki drewniany pomost do którego mogły przybijać łodzie.
   Prawdopodobnie w XV wieku pomiędzy wieżę północno – zachodnią a wieżę centralną wstawiono podłużny budynek o lekko trapezowatym kształcie (18/16 x 7,6 metra), którego północną ścianę utworzyła dawna kurtyna muru obronnego. Mieścił on trzy kondygnacje oraz poddasze, przy czym najniższy poziom przykryty był sklepieniem kolebkowym i nie połączony bezpośrednio z piętrami. Mieścił on pomieszczenia gospodarcze takie jak kuchnia i piekarnia, wyposażone w paleniska i piece, oświetlane od południa czterema, a od północy dwoma oknami. Jako wejście do pierwszego piętra służył półkoliście zamknięty portal od strony dziedzińca, dostępny na wysokości około 2 metrów za pomocą zewnętrznych, drewnianych schodów. Okna piętra rozglifiono do wnętrza, zwieńczono półkoliście i od strony północnej zaopatrzono we wnęki z kamiennymi siedziskami skierowanymi ku nadrzecznym widokom. Po stronie południowej, we wschodniej części piętra osadzono bardzo szerokie, duże okno o półkolistym zwieńczeniu (obecne wejście do budynku). Umieszczona w jednej ze ścian kamienna piscina, zwieńczona późnogotyckim łukiem w ośli grzbiet, świadczy, iż na piętrze musiała znajdować się kaplica. Pierwsze piętro budynku, podobnie jak i drugie przykryte było drewnianym, płaskim stropem belkowym.

Stan obecny

   Do dnia dzisiejszego w najlepszym stanie zachowała się zachodnia część zamku z ruinami wieży północno – zachodniej, wieży centralnej, położonym pomiędzy nimi budynkiem z kaplicą oraz fragmentem kurtyny zachodniej i południowej z portalem bramnym. O zabudowaniach i obwarowaniach wschodniej części zamku świadczą dziś głównie porośnięte trawą pagórki, powstałe z zwalonych części budowli. Zabytek znajduje się pod ochroną i opieką organizacji Historic Scotland, która udostępnia go dla zwiedzających.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.

Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.

The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eighth report with inventory of monuments and constructions in the county of East Lothian, Edinburgh 1924.