Historia
Kościół farny w Haddington po raz pierwszy wspomniany został w źródłach pisanych już w 1139 roku, kiedy to przekazany został katedrze w St Andrews przez króla Dawida I. Była to wówczas niewielka świątynia, niszczona przez angielskie wojska Jana bez Ziemi w 1216 roku i Henryka III w 1246 roku. Za każdym razem była odnawiana, służąc miejscowej społeczności aż do 1356 roku. Wówczas to angielskie siły Edwarda III przeprowadziły pustoszący zbrojny rajd na Szkocję zwany „spalonym świętem ofiarowania pańskiego” (Burnt Candlemas), w trakcie którego zniszczono między innymi Haddington wraz z farą.
Budowę nowego gotyckiego kościoła na miejscu zniszczonej starszej świątyni rozpoczęto w czwartej ćwierci XIV wieku, a zakończono w 1410 roku, kiedy to biskup St Andrews Henry Wardlaw przeprowadził konsekrację. Prawdopodobnie wyświęcenie nie oznaczało ukończenia całej budowli, gdyż w ciągu kolejnych lat XV wieku trwały jeszcze prace budowlane. W 1540 roku kościół przekształcono w kolegiatę, lecz już osiem lat później został on spustoszony i uszkodzony przez Anglików w trakcie oblężenia Haddington. Podczas okupacji ruiny kościoła miały być nawet rozebrane z powodu wykorzystywania przez szkockich strzelców, szczęśliwie jednak zamierzeń tych nigdy nie przeprowadzono. Budowlę uratowała przybyła w porę odsiecz francusko – szkocka.
W 1561 roku, po zwycięstwie w Szkocji reformacji, naprawiony został korpus nawowy kolegiaty, z przeznaczeniem na użytkowanie przez prezbiterian, jako ich świątynia parafialna. Prezbiterium i transept, jako niepotrzebne dla zbyt małej miejscowej społeczności, pozostawiono w ruinie. Części te odbudowane zostały dopiero w 1973 roku, natomiast korpus poddawano przekształceniom w XVIII wieku (z powodu zamontowania wewnątrz empor) oraz w pierwszej połowie XIX wieku, kiedy to podwyższono nawy boczne i zamontowano na nich neogotyckie blankowanie.
Architektura
Kościół z przełomu XIV i XV wieku uzyskał formę okazałej bazyliki, składającej się z pięcioprzęsłowego, trójnawowego korpusu, transeptu o długości z północy na południe wynoszącej 34,5 metra, a szerokości 9,1 metra, z wieżą na przecięciu naw (9,1 x 9,1 metra) i nieco krótszego, czteroprzęsłowego, ale również trójnawowego prezbiterium. Całość kościoła osiągnęła 62,8 metra długości oraz 18,9 metra szerokości. Wszystkie elewacje opięte zostały przyporami wyznaczającymi podział na przęsła, pomiędzy którymi umieszczono duże ostrołukowe okna z dwu i trójdzielnymi maswerkami (te ostatnie zastosowano jedynie w oknach naw bocznych korpusu). Po północnej stronie prezbiterium wzniesiona została zakrystia, także wzmocniona dwoma narożnymi przyporami, pierwotnie dwukondygnacyjna.
Od strony zewnętrznej najokazalszą elewacją była fasada zachodnia kościoła w której przepruto główny portal wejściowy oraz wielkie okno na osi nawy głównej. Portal otrzymał charakterystyczną dla Szkocji formę z dwoma półkoliście zamkniętymi wejściami rozdzielonymi środkowym filarem, umieszczonymi w jednej, także półkolistej arkadzie, zdobionej motywami roślinnymi i profilowanej półwałkami. Arkada oparta została na kilku kapitelach z dekoracją roślinną, podobnie ozdobiono również kapitele środkowego filara, który dodatkowo otrzymał tarczę herbową z wyrzeźbioną koroną cierniową. Okazałe okno zachodnie rozdzielono na trzy części laskowaniem o kształcie litery Y. Każda z dwóch bocznych, ostrołucznych części otrzymała trójdzielny maswerk z trzema dużymi liśćmi w górnej partii. Maswerk ponad laskowaniem rozdzielono w nietypowy wzór z dwoma trójliśćmi o spiczastych końcówkach.
W bryle kościoła wyróżniała się również wieża na przecięciu naw. W planie otrzymała ona kształt kwadratu o długości boków 9,1 metra i wysokość nieco ponad 27 metrów. Z każdej strony przepruto ją wysoką triadą półkoliście zamkniętych okien, z których każde zwieńczono półkolistą arkadką osadzoną na małych, rzeźbionych konsolach. Parapety okien osadzono na gzymsie kordonowym, powyżej którego, mniej więcej w połowie wysokości okien, poprowadzono kolejny gzyms. Na każdej elewacji wieży umieszczono też symetrycznie po dwie nisze ze wspornikami, oryginalnie niosącymi jakieś rzeźbione figury. Pierwotnie wieża przykryta była zapewne iglicą, otoczoną przez wystające ze ścian gargulce i rzygacze. Wnętrze wieży uzyskało trzy kondygnacje ponad posadzką kościoła.
Wewnątrz prezbiterium w każdym przęśle pomiędzy nawami usytuowano ostrołukową, profilowaną arkadę, opartą na dość masywnych, profilowanych półwałkami filarach z rzeźbionymi kapitelami. Nie zastosowano triforium przez co arkady mogły być wysokie i okazałe. Nie zostało zbyt dużo miejsca pomiędzy nimi a gzymsem kordonowym, a elewacje do okien clerestorium uformowano w proste i ciężkie płaszczyzny. Wszystkie nawy zostały zasklepione, z żebrami spływającymi na konsole osadzone powyżej gzymsu kordonowego i opadającymi do kapiteli filarów za pomocą wałków służek. Wschodnie przęsło nawy głównej musiał zajmować ołtarz główny, usytuowany naprzeciwko przegrody lektorium, za w nawach bocznych znajdowały się mniejsze ołtarza przy ślepych ścianach wschodnich.
Wnętrze korpusu pierwotnie posiadało podobny układ i wystrój jak prezbiterium, przykryte było jednak drewnianą więźbą dachową w nawie głównej. Nawy boczne korpusu posiadały krzyżowo – żebrowe sklepienie już w średniowieczu, podobnie jak transept, choć ten w południowej części zwieńczony został sklepieniem gwiaździstym. Każde z ramion transeptu miało po dwa przęsła, w średniowieczu zapewne zajęte przez ołtarze z wysokimi nastawami, gdyż ściany wschodnie były gładkie, pozbawione okien. Dodatkowo we wschodniej ścianie ramienia północnego utworzono armarium zwieńczone ostrym łukiem.
Stan obecny
Kolegiata św. Marii jest dziś jednym z największych zachowanych kościołów powstałych w trakcie szkockiego prosperity z końca XIV i początku XV wieku, porównywalnym okazałością z katedrami. Po pracach renowacyjnych z drugiej połowy XX wieku został w całości zadaszony (choć wieża na przecięciu naw wciąż nie ma hełmu). Sklepienia nad transeptem i prezbiterium odtworzono z włókna szklanego, natomiast sklepienie nad nawą główną jest pozostałością przekształceń z pierwszej połowy XIX wieku. Wtedy też podwyższono nawy boczne o około 3 metry, zwieńczono pseudokrenelażem i masywniejszymi od oryginalnych sterczynami na przyporach. Zmiany te wymusiły także podwyższenie filarów międzynawowych i arkad, choć zachowano ich pierwotny detal architektonicznych. Zakrystia przy prezbiterium została znacznie przebudowana w XVII wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 2, Edinburgh 1896.
Salter M., The old parish churches of Scotland, Malvern 1994.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eighth report with inventory of monuments and constructions in the county of East Lothian, Edinburgh 1924.