Historia
Katedra w Glasgow według niepotwierdzonej tradycji stanęła na miejscu związanym z działalnością Kentigerna zwanego także Mungo, wczesnośredniowiecznego świętego z przełomu VI i VII wieku, który uznany został później za patrona miasta i jego najważniejszego kościoła oraz pochowany w Glasgow w 612 roku. Miał on także być pierwszym biskupem miejscowej, niesformalizowanej diecezji która wyewoluowała z celtyckiego monastycyzmu. Założenie w pełni już określonego biskupstwa przypadło królowi Dawidowi I w początkowych latach XII wieku. Jego pierwszym biskupem został dawny opiekun władcy o imieniu John, wybrany pomiędzy 1114 a 1118 rokiem. Co prawda już w połowie XI wieku w źródłach pisanych pojawiły się trzy postacie (Magnus, John, Michael) wiązane z diecezją w Glasgow, jednak byli oni najpewniej pomocnikami arcybiskupów Yorku, którzy rościli sobie wówczas prawo zwierzchności do Kościoła szkockiego.
John prawdopodobnie wkrótce po objęciu stolca biskupiego rozpoczął budowę katedry i ustanowił kapitułę katedralną, która ostatecznie w późniejszym okresie średniowiecza gromadziła aż 32 kanoników i była największą na terenie Szkocji. Sama katedra została konsekrowana już w 1136 roku, choć prawdopodobnie nie oznaczało to ukończenia prac budowlanych, a jedynie oddanie do użytku pewnej części kościoła w której zaczęto odprawiać liturgię. Budowa mogła być kontynuowana za następcy Johna, biskupa Herberta, rządzącego diecezją w latach 1147 – 1164. W okresie tym wzrósł także status katedry za sprawą jej patrona, Kentigerna. U jego grobu w katedrze modlić się miał biskup Herbert, tuż przed starciem ze zbrojną wyprawą Somerleda, władcy zachodnich wysp (Isles) próbującego zdobyć szkocką koronę. Po przegranej bitwie pod Renfrew w 1164 roku ucięta głowa Somerleda dostarczona została do Glasgow, a szkockie zwycięstwo uznano za efekt wstawiennictwa świętego.
Według kroniki z Melrose w 1181 roku katedra w Glasgow miała zostać znacznie rozbudowana przez biskupa Jocelina. Zakres tych prac nie jest znany, musiały one jednak zostać przynajmniej częściowo zniweczone przez niewiele późniejszy pożar. Po przeprowadzeniu koniecznych prac naprawczych kościół po raz drugi konsekrowano w 1197 roku, lecz już wkrótce po 1200 biskup Walter zaczął planować gruntowną przebudowę katedry. Prace nabrały tempa i rozmachu w latach 40-tych XIII wieku za biskupa Wiliama Bondingtona, dzięki którego inicjatywie wzniesiono nowe imponujące prezbiterium z wyeksponowaną kaplicą św Kentigerna, do której mogli przybywać liczni pielgrzymi. Jednym z nich, dość niezwykłym, był angielski król Edward I, zwany Młotem na Szkotów, który przybył do Glasgow w trakcie swej inwazji na Szkocję w 1301 roku i przekazał hojne datki na główny ołtarz, kaplicę i grób świętego.
Z katedrą oraz pierwszą wojną o szkocką niepodległość związana była również inna osobistość, biskup Glasgow Robert Wishart. Wspierał on Roberta I Bruce w staraniach o koronę królewską, podtrzymywał opór w trakcie antyangielskiego powstania Williama Walleca pod koniec XIII wieku, a w 1306 roku przekazał Robertowi królewską chorągiew i szaty z katedralnego skarbca, pomimo popełnionego przez Roberta niewiele wcześniej morderstwa w klasztorze w Dumfries na swym politycznym przeciwniku, sir Johnie Comynie. Wishart podobno przekazał nawet drewno podarowane przez Edwarda I na naprawę katedry na budowę machin oblężniczych służących do oblegania angielskiego garnizonu zamku Kirkintilloch. Niedługo później został ujęty przez Anglików i przewieziony do więzienia w Wessex, choć uniknął kary śmierci dzięki swemu wysokiemu urzędowi. Do Szkocji powrócił w trakcie wymiany jeńców po zwycięstwie Roberta I pod Bannockburn w 1314 roku. Zmarł dwa lata później i został pochowany w swojej katedrze.
Przez cały XIV wieku nie prowadzono poważniejszych prac budowlanych przy katedrze, poza doraźnymi naprawami i być może budową jednej z wież zachodnich. W 1400 roku w kościół uderzył piorun, co wymusiło renowację wieży środkowej oraz przebudowę górnej części kapitularza. Prace te przeprowadzono za biskupa Williama Laudera około 1408 roku. Niecałe sto lat później, na początku XVI wieku, arcybiskup Blacader ufundował sklepienie nad południową kaplicą przy katedrze, pochodzącą jeszcze z XIII wieku, która zaczęto nazywać od imienia fundatora (Blacader Aisle).
W 1560 roku na skutek zwycięstwa w Szkocji reformacji, nastąpił kres średniowiecznej jeszcze liturgii, obrzędowości i funkcjonowania katedry. Arcybiskup Beaton uciekł do Francji, a część kanoników, choć niewielka, przeszła na protestantyzm. Usunięto średniowieczne wyposażenie kościoła utożsamiane z katolicką liturgią, prawdopodobnie też częściowo rozebrano ołowiane dachy, gdyż w 1574 roku rada miejska musiała podjąć działania naprawcze przed postępującym niszczeniem budynku. Jego ocalenie przyniosło jednak przekazanie go do użytku protestantom, przy czym z dawnej katedry zaczęły korzystać aż trzy kongregacje: Inner High Kirk, Outer High Kirk oraz barony Kirk, a zajmowane przez nie poszczególne części kościoła zostały w pierwszej połowie XVII wieku rozdzielone wewnętrznymi przegrodami. By przystosować budynek do nowej, zmienionej liturgii zainstalowano w nim także empory.
Katedra przetrwała ciężki dla Szkocji okres polityczno – religijnej zawieruchy XVII i XVIII wieku, wymagała jednak na początku XIX stulecia pilnej renowacji. Pomimo tego, iż zaczęto wówczas już dostrzegać znaczenie architektoniczne budynku jako zabytku, to niestety jednak w latach 1846 – 1848 rozebrane zostały dwie wieże zachodnie. Planowano je zastąpić nowymi, bardziej symetrycznymi i okazałymi, lecz przedsięwzięcia tego nigdy ostatecznie nie podjęto. W 1835 roku kongregacje Barony Kirk i Outer High Kirk przeniosły się do innych budynków, w 1852 roku usunięto ze środka empory, a wkrótce potem katedra przeszła pod opiekę państwa.
Architektura
Kościół wzniesiono na wywyższonym terenie, po północnej stronie meandrującej rzeki Clyde. Po jego zachodniej stronie znajdowała się biskupia siedziba oraz zabudowania mieszkalne osady i późniejszego miasta. Pierwsza katedra z XII wieku była budowlą relatywnie małą w stosunku do formy kościoła jaka została utworzona pod koniec średniowiecza. Prawdopodobnie była to budowla jednonawowa z pięcioprzęsłowym transeptem i dość krótkim, dwuprzęsłowym prezbiterium po stronie wschodniej, wzniesionym na planie prostokąta.
Na skutek przebudowy z XIII wieku katedra uzyskała formę okazałej trójnawowej budowli o kształcie długiej na około 90 metrów bazyliki, składającej się z ośmioprzęsłowego korpusu nawowego, bardzo krótkiego transeptu, którego mury nietypowo nie wyszły poza ściany obwodowe kościoła, lecz były z nim zrównane, oraz z trójnawowego, siedmioprzęsłowego prezbiterium, założonego na planie prostokąta, a przez to nie wyróżnionego zewnętrznie z bryły. Środkowe przęsło transeptu zwieńczone zostało czworoboczną wieżą ze smukłą iglicą, a dwie kolejne czworoboczne wieże pierwotnie poprzedzały fasadę zachodnią, przy czym południowa była niska i nie przewyższała kalenicy dachu nawy głównej. Dodatkowo po stronie północnej, na wysokości pierwszego od zachodu przęsła prezbiterium usytuowano prostokątny, dwuprzęsłowy aneks z zakrystią na piętrze i skarbcem na parterze, a przy narożniku północno – wschodnim kościoła kwadratowy w planie, dwukondygnacyjny kapitularz (z górną kondygnacją przebudowaną po 1406 roku). Południową stronę kościoła rozbudowano wznosząc na przedłożeniu transeptu czteroprzęsłową kaplicę, zwaną nawą Blacadera. Pierwotnie planowano ją jako dwukondygnacyjną budowlę dostępną z transeptu, ostatecznie jednak ukończono jedynie dolną kondygnację, którą około 1500 roku przesklepiono.
Zewnętrzne elewacje kościoła i wszystkich jego aneksów opięte zostały licznymi przyporami wyznaczającymi podział na przęsła. Pomiędzy nimi przepruto ponad sto otworów okiennych o różnych kształtach i rozmiarach. Najprostsze otrzymały formę wąskich lancetów zamkniętych bardzo ostrymi łukami, przy czym część z nich zgrupowano w pary z ościeżami flankowanymi półwałkami. Oświetlały one dolną kondygnację prezbiterium i należały do najstarszego okresu z początku XIII wieku. Bardziej rozwiniętą formę miały okna lancetowate zgrupowane po trzy w jednej niszy okiennej z dodatkowymi małymi otworami u góry. Taka forma przeważnie oświetlała nawy boczne i związana była z okresem około połowy XIII wieku. Mury naw głównych rozdzielono triadami okien ostrołukowych (w prezbiterium) oraz dwudzielnymi oknami ostrołukowymi, zgrupowanymi po dwa na jedno przęsło (w korpusie). Spośród wszystkich otworów wyróżniały się cztery większe okna lancetowate w ścianie wschodniej nawy głównej prezbiterium, dwa duże okna transeptu oraz okazałe czwórdzielne okno z około 1270 roku, wypełniające fasadę zachodnią pomiędzy dwoma wieżami, zwieńczone trójkątną wimpergą.
Pierwotnie katedra posiadała cztery portale wejściowe. Najważniejszym był wielki portal zachodni przeznaczony do wykorzystywania w trakcie najważniejszych uroczystości i przez najważniejsze osobistości. Otrzymał on ostrołukową formę w bogato profilowanych ościeżach dzielonych na dwa otwory wejściowe środkowym filarem. Dla zwykłych wiernych przeznaczony był portal południowy z okrągłym oknem powyżej mieszczącym sześć trójliści, natomiast dwa portale we wschodniej części katedry zapewniały możliwość wejścia do krypty.
Wewnątrz jedynie korpus nawowy dostępny był dla zwykłych wiernych, których od wschodniej części kościoła oddzielała przegroda lektorium z około 1400 roku, ozdobiona laskowaniem i zwieńczona maswerkową balustradą balkonu. Korpus wypełniało około 14 ołtarzy, tworzących małe, ogrodzone kaplice wewnątrz naw bocznych lub usytuowanych pomiędzy filarami. Nawa główna otrzymała trzy poziomy. Najniższy utworzyły ostrołukowe, profilowane arkady oparte na 14 filarach o przekroju krzyży. Środkowy składał się z dwudzielnych przeźroczy triforium zwieńczonych trójliściami, a najwyższy z okien clerestorium. Przeźrocza triforium doświetlały poprowadzoną wzdłuż murów galerię, lecz co ciekawe kolejna, wyższa galeria umieszczona została pomiędzy oknami clerestorium a otwartymi na nawę główną najwyższymi przeźroczami o formie wysokich ostrołukowych i profilowanych arkad, po trzech na jedno przęsło. Co charakterystyczne przęsła korpusu nawowego były węższe, bardziej ściśnięte niż w prezbiterium. Stało się tak dlatego, iż już na początku XIII wieku rozpoczęto budowę naw bocznych, przed zmianą planów około 1240 roku. Nawę główną korpusu zwieńczono otwartą więźbą dachową, nawy boczne otrzymały natomiast kamienne sklepienia krzyżowo – żebrowe.
Nawę główną wschodniej części kościoła w średniowieczu wypełniały drewniane, bogato zdobione stalle kanoników w chórze, ołtarz główny oraz sanktuarium św. Kentigerna w prezbiterium, a także co najmniej cztery mniejsze kaplice na samym wschodnim krańcu kościoła, przed którymi poprowadzono procesyjne obejście wokół sanktuarium na przedłużeniu naw bocznych. Rozwiązanie to pozwalało pielgrzymom dojść do głównego ołtarza i sanktuarium św. Kerdigerna bez zakłócania liturgii kanoników. Cała nawa główna tej części katedry odgrodzona była drewnianymi parawanami z drzwiami w kilku miejscach, lecz układ ścian nawy głównej był podobny do tego w korpusie: trzypoziomowy z arkadami międzynawowymi na filarach, przeźroczami triforium (tutaj zwieńczonymi czwórliściami) oraz przeźroczami i oknami clerestorium. Wyróżniała się jakość kamieniarki, zwłaszcza zdobionych liśćmi kapiteli filarów oraz wsporników służek na wysokości triforium, które pięły się dalej w górę do wysokości 22 metrów i podtrzymywały drewnianą więźbę dachową.
Pod prezbiterium usytuowany został tzw. dolny kościół, czyli krypta mieszcząca grobowiec św. Kentigerna oraz kaplicę NMP (Lady Chapel), zapewniającej między innymi dostęp do dolnej części kapitularza. Krypta podzielona została na trzy nawy z układem przęseł odpowiadającym temu na górze. Wewnątrz nawy głównej dodatkowe filary wydzieliły mniej więcej pośrodku przestrzeń na grobowiec oraz kaplicę po stronie wschodniej, tworząc kamienny baldachim sklepień oparty na czterech filarach ponad tumbą św. Kentigerna. W efekcie uzyskano subtelną przestrzeń wypełnioną żebrami sklepień, opadającymi na wspaniale rzeźbione roślinnymi motywami kapitele służek, które opinały filary. Na skrzyżowaniu żeber sklepiennych zamontowano zworniki z dekoracją roślinną ale i z ludzkimi maskami.
Katedra sąsiadowała po stronie zachodniej z zamkiem biskupim oraz od północy i południa z zabudowaniami kanoników i innych kościelnych hierarchów. Część z nich miała formę niedużych wież mieszkalnych o trzech lub więcej kondygnacjach, inne miały formę przypominającą bardziej miejskie kamienice o jedynie dwóch kondygnacjach wysokości. Dziekan i skarbnik katedralny mieszkali na południe od katedry, kanclerz i kantor po stronie północnej. Niewiele wiadomo o wewnętrznym układzie tych siedzib. W pierwszej połowie XVI wieku posiadały one główną komnatę dzienną, reprezentacyjną (hall), komnaty mieszkalne, oratorium, kuchnię, często z małym browarem, oraz stodołę i stajnie w pobliżu. Mniej zamożne domostwa wikariuszy i księży, zlokalizowane głównie po północnej stronie prezbiterium, mieściły izbę dzienną z kuchnią w przyziemiu i izbę mieszkalną na piętrze, część korzystała także ze wspólnej kuchni i auli, połączonych krytym gankiem z zakrystią katedry. Poza kanonią w XII wieku rozwinęła się osada targowa, której zabudowa w XIII stuleciu przesunęła się w bardziej dogodne do rozwoju miejsce na południowy – zachód, w pobliżu rzeki Clyde.
Stan obecny
Dawna katedra w Glasgow należy do najbardziej wybitnych dzieł architektury szkockiego „złotego wieku” z XIII wieku. Okres reformacji oraz rewolucji przemysłowej odcisnął na niej swoje piętno, lecz pomimo tego pozostaje ona jedyną, prawie w całości zachowaną średniowieczną katedrą na terenie Szkocji. Jej okazała skala oraz misterność detali architektonicznych do dziś świadczą o sile i bogactwie miejscowego biskupstwa oraz znaczeniu ruchu pielgrzymkowego w okresie średniowiecza, który dzięki datkom pątników współfinansował przedsięwzięcia budowlane. Niestety do czasów współczesnych nie dotrwały dwie wieże zachodnie, bezmyślnie rozebrane w XIX wieku oraz górna kondygnacja zakrystii. Współczesna jest również więźba dachowa nawy głównej korpusu i prezbiterium. Obecnie katedra znajduje się pod opieką i zarządzana jest przez Historic Scotland z ramienia szkockiego rządu, choć wciąż służy też jako miejsce kultu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Cathedrals, London 1997.
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 2, Edinburgh 1896.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.
Tabraham C., Glasgow Cathedral, Edinburg 2009.