Historia
Według tradycji biskupstwo w regionie Ross z ośrodkiem w Rosemarkie funkcjonować miało już na początku VIII wieku, a w połowie XI wieku biskupem miał tu być św. Duthac. Pierwszym poświadczonym źródłowo biskupem był jednak dopiero około 1130 roku niejaki Macbeth, zaś w XIII wieku zaczęły pojawiać się informacje o miejscowej kapitule. Nie wiadomo kiedy dokładnie katedra przeniesiona została z Rosemarkie do Fortrose, lecz prawdopodobnie miało to miejsce około 1235 roku, w czasach biskupa Roberta. Najpewniej wkrótce też zaczęto budowę nowego kościoła katedralnego, w zasadniczym zrębie wzniesionego przed końcem XIII wieku, choć jego ukończenie przerwać mógł wybuch pierwszej wojny o szkocką niepodległość.
Prace nad rozbudową katedry podjęto na przełomie XIV i XV wieku z inicjatywy i fundacji Euphemi, hrabiny Ross, a zarazem żony earla Buchan, Alexandara Stewarta zwanego Wilkiem z Badenoch, który wsławił się spustoszeniem katedry Elgin w 1390 roku. Prawdopodobnie wzniesiona wówczas nawa boczna, a przede wszystkim kaplica, miały być budowlami rodowymi, przeznaczonymi do odprawiania mszy za dusze fundatorów.
Katedra w Fortrose funkcjonowała do początku drugiej połowy XVI wieku, czyli do okresu zwycięstwa szkockiej reformacji. Po zniesieniu obrządku katolickiego regent Moray zezwolił na rozebranie cennych ołowianych dachów, choć jeszcze w 1615 i następnie w 1649 roku budowla poddawana miała być bliżej nieznanym remontom (prawdopodobnie wzniesiono wówczas malutką kaplicę przy południowej ścianie nawy bocznej). Niestety wkrótce potem angielskie oddziały Cromwella wykorzystały większość kamieni z katedry na budowę nowożytnych fortyfikacji, co doprowadziło do zrujnowania i zaniku większej części budowli, za wyjątkiem nawy południowej, użytkowanej jako miejsce pochówku rodu Mackenzies z Seaforth, oraz dawnej zakrystii w której później zbierała się rada miejska.
Architektura
Pierwotny kościół katedralny z XIII wieku prawdopodobnie był prosta budowlą jednonawową na planie wydłużonego prostokąta o długości nieco ponad 56 metrów i szerokości około 7,6 metra, bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium. Cały kościół dzielił się na dziesięć przęseł, z czego połowa przypadała na nawę przeznaczoną dla świeckich, a połowa na chór i prezbiterium w której przebywać mogli tylko duchowni. Po jego północno – zachodniej stronie, w narożniku korpusu znajdowała się czworoboczna wieża, wzmocniona narożnymi, prostopadle ułożonymi przyporami. Podobnymi przyporami wzmocnione były także elewacje korpusu kościoła, za wyjątkiem położonej na północnym – wschodzie sześcioprzęsłowej, dwukondygnacyjnej, podłużnej zakrystii z kapitularzem. Nie ma pewności czy już wówczas kościół posiadał boczną, południową nawę, która jeśli istniała, została wkomponowana w późniejszą zabudowę.
Na przełomie XIV i XV wieku przebudowana i powiększona została cała południowa część kościoła, która wchłonęła (o ile istniała) starszą nawę boczną. Wzniesiono wówczas z charakterystycznego czerwonego piaskowca przy zachodniej części korpusu dwuprzęsłową kaplicę oraz na zachód od niej węższą, tójprzęsłową nawę południową. Na styku obu części dostawiona została kruchta wejściowa oraz czworoboczna wieżyczka komunikacyjna, już powyżej cokołu przechodząca w ośmiobok.
Wewnątrz zarówno nawę boczną jak i kaplicę otwarto do korpusu ostrołukowymi arkadami: dwoma w kaplicy oraz dwoma w nawie południowej. Wszystkie były bogato profilowane, opadające na grupy półwałków. Obydwie nowe części przykryto sklepieniami gwiaździstymi o układzie gwiazd czteroramiennych, podobnymi do zastosowanych wówczas w nawach bocznych prezbiterium katedry w Elgin. Podobieństwo takie wykazywały także przypory oraz ostrołukowe, profilowane okna z bogatymi maswerkami. Największe z nich, pięciodzielne, zastosowano w ścianie wschodniej kaplicy katedry Fortrose.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego z dawnej katedry zachowała się jedynie nieduża jej część w postaci przebudowanego budynku dawnej zakrystii i kapitularza oraz oddzielonej wolnym terenem nawy południowej, kaplicy i wieżyczki komunikacyjnej. Cała główna część kościoła w postaci korpusu i wieży głównej została rozebrana, a o ich istnieniu świadczą co najwyżej nieliczne ślady fundamentów. Wewnątrz zachowanej części przetrwały nagrobki hrabiny Euphemi, biskupa Cairncross (1539-1545) oraz biskupa Frasera (1489-1507). Zabytek znajduje się dziś pod opieką Historic Scotland i jest udostępniony dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Cathedrals, London 1997.
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 2, Edinburgh 1896.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.
Strona internetowa canmore.org.uk, Fortrose, Cathedral Square, Fortrose Cathedral.