Historia
Pierwsze murowane zabudowania w Forse mogły zostać wzniesione w pierwszej połowie XIV stulecia, kiedy to miejscowe dobra były własnością sir Reginalda de Cheyne, znanego z fundacji kilku innych zamków na terenie regionu Caithness. Po jego śmierci w 1345 roku, jedna z jego córek na skutek małżeństwa wniosła Forse w posagu do rodu Keith, a z powodu kolejnych koligacji małżeńskich zamek na początku XV wieku przeszedł na własność rodziny Sutherland. W 1528 roku król Jakub V podarował Forse Williamowi Keith, earlowi Marischall, ale wieża, a być może również okoliczne dobra, pozostały w posiadaniu Sutherlandów. W drugiej połowie XVII wieku wybudowali oni dla siebie wygodniejszą siedzibę mieszkalną niż niegościnny, wietrzny i skromny zamek, który porzucili najdalej w XVIII stuleciu.
Architektura
Zamek zbudowany został na nieprzystępnym cyplu, opadającym z trzech stron stromymi, prawie pionowymi klifami ku brzegom i wodom Morza Północnego. Ich prawie 50 metrowa wysokość zapewniała praktycznie całkowite bezpieczeństwo, a zarazem jedyną możliwość poprowadzenia drogi dojazdowej od północy, poprzez wąską szyję łączącą cypel z pozostałą częścią terenu. Szyję tą przegrodzono poprzecznym przekopem, ponad którym musiał funkcjonować drewniany, być może zwodzony most, prawdopodobnie podnoszony do niewielkiego budynku bramnego.
Zabudowania zamku usytuowano wzdłuż krawędzi cypla, pozostawiając pośrodku wąski i nieduży dziedziniec o trójkątnym w planie kształcie. Tuż za przekopem, w czołowej części założenia, wzniesiono wieżę mieszkalną na rzucie prostokąta, która swą masą osłaniała pozostałą, głębiej ulokowaną część zamku. Otrzymała ona w planie wymiary wnętrza około 6,4 x 3,5 metra oraz ściany grube w przyziemiu na 2,1 metra. Jej wysokość przypuszczalnie wynosiła nieco powyżej 9 metrów, natomiast kondygnacje porozdzielane były drewnianymi stropami układanymi na odsadzkach murów, przez co grubość ścian malała w wyższych partiach (drugą od dołu odsadzkę umieszczono stosunkowo nisko, mogła więc ona wspierać strop półpiętra).
Najniższa, ciemna kondygnacja wieży wentylowana była tylko jednym wąskim otworem szczelinowym. Musiała pełnić rolę spiżarni i składu, bowiem pierwotnie dostępna była tylko włazem w stropie z poziomu piętra. Wejście do wieży umieszczono na poziomie piętra, od strony dziedzińca, gdzie musiały znajdować się drewniane schody lub drabina, łatwe do usunięcia w razie zagrożenia. Drzwi wejściowe mogły być blokowane ryglem zasuwanym do otworu w murze. Pomieszczenie za nimi posiadało tylko jeden otwór wentylacyjny oraz rozglifiony do wnętrza otwór strzelecki, skierowany ku przejściu z bramy na dziedziniec. W jednym z narożników być może znajdowała się spiralna klatka schodowa wiodąca na mieszkalne drugie piętro.
Oprócz wieży mieszkalnej na zamku znajdowały się jeszcze trzy budynki, wszystkie leżące na niżej położonym terenie, zapewne o funkcji gospodarczej i pomocniczej. Dwa po stronie wschodniej były dwuprzestrzenne, zaś jeden podłużny po stronie zachodniej dziedzińca dzielony był w przyziemiu na trzy pomieszczenia. Wejście do tego ostatniego możliwe było z poziomu gruntu do komory południowej, z której przedostać się można było do kolejnych pomieszczeń w tym samym trakcie. Wszystkie doświetlane były wąskimi, rozglifionymi do wnętrza, małymi otworami. Budynek północno – wschodni tworzył wraz z wieżą mieszkalną wąski i długi korytarz bramny, wiodący od mostu ku trójkątnemu w planie dziedzińcowi. Był on częściowo podsklepiony i mógł mieścić górną kondygnację na której być może osadzono mechanizm obsługujący bronę.
Stan obecny
Zamek Forse to obecnie relikty wieży mieszkalnej, dochodzące do jedynie kilku metrów wysokości. Najwyżej, około 7 metrów, sięga ściana północna, pozbawiona detali architektonicznych, za wyjątkiem trzech uskoków na których kładzione były stropy. Niestety w 1994 roku skromne pozostałości wieży zostały dodatkowo zdegradowane częściowym zawaleniem ściany południowo – wschodniej. Po stronie południowej widoczne są jeszcze niskie mury przyziemia sąsiedniego budynku mieszczącego aulę lub pomieszczenia gospodarcze. Wstęp na teren zabytku nie jest niczym ograniczony, uważać jednak trzeba na niezabezpieczone wysokie klify.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 4, Edinburgh 1892.
Salter M., The castles of western and northern Scotland, Malvern 1995.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Third report and inventory of monuments and constructions in the county of Caithness, Edinburgh 1911.