Historia
Zamek Finlaggan, siedziba możnego klanu MacDonaldów, lordów Isles, sięgać mógł początkami XIII wieku, choć większość zabudowań murowanych, łącznie z niewielka kaplicą, wzniesiona została w późnym średniowieczu. Zbudowane mogły one zostać na miejscu starszej XII-wiecznej, drewniano – ziemnej siedziby Somerleda, nordycko – gaelickiego lorda władającego zachodnimi wyspami i terenami Argyll, przodka między innymi członków klanu MacDonaldów.
Według późniejszej tradycji w Finlaggan zbierać się miała rada wysp (Council of the Isles), zamek stanowić miał też jedną z najważniejszych siedzib klanu MacDonaldów. Choć nie przetrwały na ten temat żadne dokumenty źródłowe z okresu średniowiecza, to wiadomo, iż w Finlaggan w 1427 i 1432 roku przywileje wystawił Alexander, lord Isles. Z Finlaggan łączony był też, według nowożytnej księgi Clanranald, John I, lord Isles, pierwszy który używał tego tytułu, zmarły w 1387 roku.
Nie wiadomo co stało się z zamkiem w chwili ogłoszenia w 1493 roku przez króla Jakuba IV konfiskaty dóbr MacDonaldów. W 1541 roku z pewnością znajdował się w rękach szkockiej Korony, z ramienia której Finlaggan zarządzał niejaki Donald McIllaspy, prawdopodobnie członek lokalnego rodu. Pod koniec XVI wieku zabudowania zamku były już opuszczone i w stanie ruiny.
Architektura
Zamek usytuowano na dwóch małych wyspach w północnej części jeziora Loch Finlaggan. Większa z wysp o nazwie Eilean Mòr posiadała z grubsza migdałowaty kształt o długości 180 metrów i szerokości 75 metrów, mniejsza natomiast zwana Eilean Comhairle, leżąca po stronie południowo – zachodniej, dalej od brzegu, posiadała kształt zbliżony do koła o średnicy 30 metrów. Eilean Mòr oddzielona była od lądu wąskim pasem płycizny, być może przedzielonej niegdyś kamienną groblą poprowadzoną z północnego cypla. Kolejna grobla o szerokości około 2 metrów i długości 45 metrów, wzniesiona z dużych głazów, zaczynająca się w południowo – zachodnim cyplu, z pewnością łączyła obie wyspy. W miejscu gdzie cieśnina między wyspami była najgłębsza grobla urywała się, co zapewne związane było z funkcjonującym tam mostem zwodzonym. Dostęp na wyspy możliwy był także łodziami, do których cumowania mogło być wykorzystywane kamienne molo w zachodniej części Eilean Mòr.
Największe zagęszczenie budynków mieszkalnych i gospodarczych znajdowało się w południowej i południowo – zachodniej części wyspy Eilean Mòr. Ulokowane były one dookoła małego dziedzińca, do którego prowadziła krótka ścieżka ze wspomnianej powyżej przystani. Najokazalszy budynek założono na planie prostokąta o wymiarach 18,6 x 8,8 metra i kamiennych murach grubości 1,1 metra łączonych wapienną zaprawą. Jego przyziemie podzielone było na jedno duże pomieszczenie oraz mniejszą komorę w części północno – wschodniej, oddzieloną poprzeczną ścianą o grubości 0,6 metra. Układ taki skłaniałby do przypuszczeń, iż chodziło o aulę z mniejszym pomieszczeniem serwisowym dla służby. Oba pomieszczenia połączone były dwoma przejściami zamykanymi drzwiami. Po stronie południowej z budynkiem sąsiadował mniejszy aneks wielkości 7,6 x 5,5 metra, nie posiadający jednak z nim bezpośredniego połączenia. Aneks miał natomiast dwa umieszczone naprzeciwko siebie wejścia, ułatwiające komunikację między dziedzińcem a południowo – zachodnim cyplem i drugą wyspą.
Po południowo – wschodniej stronie auli znajdował się położony blisko brzegu piętrowy, czworoboczny budynek o wymiarach 7,3 x 6,4 metra z murami grubości 0,8 metra, wzniesiony z gruzu spajanego zaprawą, z elewacjami poprzedzielanymi licznymi otworami maczulcowymi. W przyziemiu budynku ściany przebito otworem wejściowym oraz oknem, a także w ścianie północnej włazem, czy też niskim oknem skierowanym ku budynkowi auli. Otwór ten zamykany był ryglem i zwieńczony łukiem odcinkowym. Tuż obok w murze mieściła się półka ścienna, a kolejna znajdowała się po przeciwnej stronie pomieszczenia. Piętro budynku, dostępne najpewniej po drabinie, posiadało w ścianie południowo – wschodniej okno zamykane na drewnianą okiennicę z ryglem oraz mniejsze, wysoko przebite okno po stronie północno – zachodniej. Choć budowla nie posiadała kominków, zapewne miała przeznaczenie gospodarcze, związane z pobliską aulą.
Kolejne zabudowania usytuowane były w rzędzie przy południowym brzegu Eilean Mòr. Wszystkie domostwa miały z grubsza prostokątną formę, były w większości jednoprzestrzenne, za wyjątkiem jednego budynku z dwoma izbami w przyziemiu. Ponadto jedno z domostw posiadało zagrodę o podkowiastym w planie kształcie, zapewne przeznaczoną na zwierzęta hodowlane. Po ich północnej stronie, w pobliżu narożnika auli, usytuowana była studnia. Przeciwną część dziedzińca, blisko przystani, zajmowały dwa budynki, z których większy, jednoprzestrzenny, posiadał wymiary 11,9 x 7 metrów. Drugi budynek, usytuowany dłuższymi bokami prostopadle do większego, mieścił w przyziemiu dwa pomieszczenia.
Następna para budynków zajmowała południowo – zachodni cypel wyspy, za budynkiem auli. Północny z nich posiadał spory aneks oraz zaokrąglone narożniki. Sam skraj cypla wypełniony był dużym budynkiem o wymiarach 11,5 x 6,8 metra. Jego wnętrze wypełniały dwa pomieszczenia o podobnej wielkości, rozdzielone środkowym korytarzem. Z zachodniej części budynku w stronę brzegu wybiegała kurtyna muru, tarasująca dostęp do grobli i zamykająca niewielki dziedzińczyk ogrodzony z drugiej strony aneksem budynku. Cały kompleks trzech domów wypełniających południowo – zachodni cypel prawdopodobnie stanowił główną rezydencję mieszkalną MacDonaldów.
Północno – wschodnią część Eilean Mòr wypełniał duży, ogrodzony teren, natomiast zabudowania tej części wyspy znajdowały się blisko wschodniego brzegu. Pośród nich znajdowała się kaplica o wymiarach 10,1 x 6,1 metra i murach grubości 0,8 metra. Niewielki teren po jej południowej stronie zapewne służył jako cmentarz, natomiast wspomniany duży ogrodzony teren po północnej stronie kaplicy najpewniej był ogrodem, później przekształconym w pole orne (dzielone na co najmniej dwie mniejsze, odgrodzone parcele we wschodnim i północnym narożniku). W jego zachodniej części funkcjonowała studnia.
Na wyspie Eilean Comhairle zbudowano aż dwie przystanie, ulokowane mniej więcej naprzeciwko siebie od północnego – zachodu i południowego – wschodu. Środek wyspy znajdował się 2,4 metra powyżej poziomu wód, dlatego brzegi posiadały dość strome stoki. Wydaje się, iż zostały one uformowane przynajmniej częściowo ludzką ręką. Teren wyspy zajmowały trzy budynki z których największy posiadał wymiary 11 x 6,7 metra i dzielił się w przyziemiu na dwa pomieszczenia, każde z niezależnym wejściem z zewnątrz.
Stan obecny
Obecnie w formie niezadaszonych, ale posiadających jeszcze znaczną wysokość murów, znajdują się jedynie dwie budowle na wyspie Eilean Mòr (budynek gospodarczy na południe od auli oraz dawna kaplica). Pozostałe zabudowania niestety widoczne są już tylko w postaci zarysów porośniętych darnią fundamentów i niewielkich kamiennych szczątków. Dojście na teren Eilean Mòr możliwe jest za pomocą drewnianego mostu, natomiast mniejsza z dwóch wysp, Eilean Comhairle, nie jest dostępna suchą nogą. W pobliżu znajduje się centrum turystyczne oraz niewielkie muzeum gromadzące eksponaty odnalezione w trakcie prac archeologicznych. Kilka płaskorzeźbionych płyt nagrobnych znajduje się na terenie zamkowej kaplicy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Caldwell D.H., Finlaggan (Killarow & Kilmeny parish). Medieval residential complex, „Discovery Excav Scot”, Edinburgh 1993.
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, Argyll, An Inventory of the Ancient Monuments, volume V, Islay, Jura, Colonsay & Oronsay, Edinburgh 1984.