Fa’side (Falside) – wieża mieszkalna

Historia

   Falside (Fazeside) po raz pierwszy pojawiło się w źródłach pisanych już w połowie XII wieku w przydomku świadkującego na dokumencie niejakiego Edmunda, natomiast w 1307 roku więźniem na zamku Scarborough był John ze wzgórza Fausyde. W kolejnych latach, w okresie angielskiej okupacji właścicielami miejscowych dóbr miała być rodzina la Zouch czy też Souche, a następnie po ich odebraniu przez Roberta I ród Seton. W 1371 roku William de Seton podarował Fausyde swojemu chorążemu, Johnowi z Fausyde i to najpewniej któryś z jego potomków pod koniec XIV lub na początku XV wieku wzniósł dla siebie wieżę mieszkalną.
   W 1547 roku w niedalekiej odległości od Fa’side rozegrała się bitwa pod Pinkie Cleugh. Już przed starciem miejscowe dobra okupowane były przez oddziały angielskie, a po rozgromieniu na polu bitwy sił szkockich, wieża została spalona wraz z bliżej nieznaną załogą, która miała nieroztropnie ostrzelać Anglików. Pomimo dużych zniszczeń w parę lat po bitwie wieżę odbudowano, a nawet powiększono o dodatkowe skrzydło południowe. Prace musiały być przeprowadzone stosunkowo sprawnie, gdyż już w 1567 roku Fa’side odwiedziła Maria Stewart.
   W 1631 roku rodzina Fawside sprzedała wieżę edynburskiemu kupcowi Hamiltonowi. Do około początku XIX wieku była użytkowana i poddawana kolejnym, mniejszym już modyfikacjom. Od kolejnych lat XIX stulecia znajdowała się już w stanie niezamieszkanej ruiny, którą odbudował prywatny inwestor dopiero w latach 70-tych XX wieku.

Architektura

   Wieżę mieszkalną Fa’side wzniesiono na wywyższeniu terenu, dominującym na równiną sięgającą na północy ku cieśninie Firth of Forth. Pierwotnie była to czterokondygnacyjna budowla na planie prostokąta o wymiarach 11,9 x 9,1 metra, wysokości 12,5 metra i murach grubych na około 2,4 metra. Wejście do niej umieszczono w półkoliście zamkniętym portalu, od strony północnej, na poziomie gruntu, mniej więcej pośrodku elewacji. Oryginalnie wieża zapewne zwieńczona była przedpiersiem z krenelażem, za którym funkcjonowała obronna galeria.
   Wewnątrz każdą z kondygnacji wypełniało jedno duże pomieszczenie, bez podziałów na mniejsze izby.  Komunikację pionową zapewniały proste schody osadzone w grubości muru północnego, zaczynające się tuż przy wejściu. Prowadziły ona na pierwsze piętro, lecz dodatkowo w górnej części posiadały nieduży otwór, przez właz prowadzący w dół do celi więziennej, wentylowanej jedynie przez mały, zaokrąglony otwór w pobliżu sufitu. W pobliżu zejścia do lochu proste schody zmieniały się w umieszczoną w narożniku muru cylindryczną klatkę schodową, prowadząca na drugie i trzecie piętro oraz poddasze z galerią obronną.

   Parter wieży tradycyjnie oświetlany był jedynie przez wąskie, rozglifione do wewnątrz, szczelinowe otwory, pełnić więc musiał rolę spiżarni. Pierwsze i drugie piętro dla odmiany oświetlane były z trzech stron większymi oknami, za wyjątkiem ściany południowej, w której zainstalowano kominki. Na pierwszym piętrze prawdopodobnie znajdował się wspólny pokój dzienny, natomiast na drugim piętrze najpewniej komnata właściciela z latryną oraz małą komorą w grubości muru (wystarczająca na wstawienie łóżka). Przynajmniej jedno z okien tej kondygnacji zaopatrzono w kamienne, boczne siedziska. Czwarta kondygnacja (trzecie piętro) musiało mieścić komnatę mieszkalną o prywatnym charakterze, być może przeznaczoną dla małżonki miejscowego lorda. Była to jedyna kondygnacja zwieńczona sklepieniem kolebkowym, wszystkie niższe przykryto płaskimi, drewnianymi stropami, nawet przyziemie, które w szkockich wieżach mieszkalnych pawie zawsze przykrywano sklepieniami.
   Po odbudowie ze zniszczeń z 1547 roku wieża została przedłużona na południe o 12,5 metra. Postawiono tam nowe skrzydło na planie litery L z cylindryczną wieżyczką wstawioną w kąt, utworzony przez załamanie muru na południowym – zachodzie. Choć dostawiona część budynku mieściła o jedną kondygnację mniej, wysokość nowego skrzydła była identyczna ze starą wieżą. Nowy budynek przykryto już dachami dwuspadowymi bez galerii obronnych, a jedynie z dwoma obłymi bartyzanami w narożnikach południowych. Parter zwieńczono sklepieniem kolebkowym, natomiast wyższe kondygnacje przykryto drewnianymi stropami. Na samym dole spośród dwóch pomieszczeń większe zajmowała kuchnia z dużym paleniskiem i piecem w ścianie północnej oraz mniejszym kominkiem w ścianie południowej. Na dwóch wyższych piętrach umieszczono prywatne komnaty mieszkalne, sypialnie i jadalnię.

Stan obecny

   W obecnym wyglądzie budynku na pierwszy rzut oka ciężko dostrzec pierwotną, średniowieczną wieżę mieszkalną, stopioną od północy ze skrzydłem XVI-wiecznym i poddawaną na przestrzeni kolejnych wieków licznym modernizacjom (między innymi powiększenie niektórych okien, przekształcenie górnych partii). Wieża jest dziś własnością prywatną w której funkcjonuje hotel. Jej zwiedzanie, o ile nie wynajmuje się pokoju, może być niemożliwe.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.

Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eighth report with inventory of monuments and constructions in the county of East Lothian, Edinburgh 1924.