Historia
Budowę wieży mieszkalnej datuje się na około połowę XV wieku, jednak nie można wykluczyć nieco późniejszego rozpoczęcia prac budowlanych, około przełomu XV i XVI wieku. W tym pierwszym przypadku jej fundatorem byłby sir Gilbert Johnston, który nabył dobra Elphinstone dzięki małżeństwu z Agnes, córką i dziedziczką sir Alexandra Elphinstone, poległego w bitwie pod Piperdean w 1435 roku. Budowę wieży w połowie XV stulecia poświadczać miały tarcze herbowe zawieszone nad kominkiem w auli, jednak mogły być one związane także z synem Gilberta Johnstona, sir Adamem Johnstonem z Elphinstone, żyjącym na przełomie XV i XVI wieku. Za nieco późniejszą datą niż połowa XV stulecia przemawiałby również fakt, iż do 1476 roku ciągnęły się spory spadkowe pomiędzy Agnes, urodzoną już po śmierci ojca, i jego młodszym bratem Henrym. Gdy w końcu ustalono podział majątku Agnes i jej mąż mieli być wyczerpani finansowo długotrwałym sporem i być może nie byłoby ich stać na szybką fundację nowej, okazałej wieży mieszkalnej.
W 1545 roku do Elphinstone przewieziony miał być z Ormiston protestancki kaznodzieja i męczennik George Wishart, gdzie oczekiwał go kardynał Beaton, w celu przewiezienia na proces i egzekucję do St Andrews. Elphinstone znajdowało się także blisko historycznych wydarzeń w 1547 roku, gdy w pobliżu rozebrała się bitwa pod Pinkie, katastrofalna porażka Szkotów w starciu z Anglikami. Co więcej w pobliżu wieży często musiały przechodziłć oddziały zbrojnych w trakcie angielsko – szkockich konfliktów, jako że znajdowała się blisko głównego traktu łączącego oba kraje.
Ród Gilberta Johnstona wymarł w 1673 roku, kończąc się na trzecim baronie Elphinstone, sir Jamesie. Jeszcze za życia ostatnich członków rodziny, na początku XVII wieku, obok wieży wzniesiono nowe zabudowania, rozebrane w 1865 roku. Sama wieża mieszkalna także nie była już wówczas zamieszkiwana, przez co zaczęła popadać w zaniedbanie. Niestety masowe wydobycie węgla w okolicy z czasem doprowadziło do tąpnięć i niestabilności podłoża, a ostatecznie w 1955 roku do zawalenia wieży.
Architektura
Wieżę Elphinstone wzniesiono na planie prostokąta o wymiarach 15,3 x 10,7 metra, murach grubych średnio na około 2,4 metra i 17,7 metrach wysokości do poziomu masywnego przedpiersia wieńczącego górną partię wieży. Przedpiersie to wysunięto przed lico ścian na trzech rzędach konsol, przepruto otworami w celu zamontowania odpływów na wodę deszczową i prawdopodobnie pierwotnie zwieńczono krenelażem. Dodatkowo trzy z narożników zaoblono na kształt bardzo płytkich bartyzan, czwarty natomiast narożnik zwieńczono niewielką wieżyczką będącą zakończeniem klatki schodowej. Za przedpiersiem poprowadzono obronną galerię, ograniczoną usytuowanym centralnie murowanym poddaszem, pierwotnie przykrytym dwuspadowym dachem opartym na schodkowych szczytach.
Wnętrze wieży podzielono na trzy główne kondygnacje, przy czym cechą charakterystyczną Elphinstone była niesamowicie duża ilość komór, schodów i przejść umieszczonych w grubości murów obwodowych, tworząca skomplikowaną sieć i urozmaicająca wydawałoby się prosty układ budowli. Parter dostępny był od północy z poziomu gruntu, półkoliście zwieńczonym portalem zawieszonym parę stopni nad ziemią, zamykanym drzwiami otwieranymi na zewnątrz i żelazną kratą otwieraną ruchem wahadłowym do wewnątrz. Komorę parteru o wymiarach 10,3 x 5.6 metra (z niewielkim uskokiem muru w jednym narożniku) przykryto półkolistym sklepieniem kolebkowym i nieco poniżej połowy wysokość zaopatrzono za pomocą drewnianego stropu w półpiętro. Jego belki podtrzymywane były przez masywne konsole wystające ze ścian obwodowych wieży, natomiast wejście do niego prowadziło poprzez klatkę schodową osadzoną w grubości muru. Zarówno parter jak i półpiętro pełniły funkcje gospodarcze, służąc przede wszystkim jako spiżarnia i piwnica na trunki. Niższą część oświetlały dwa małe okna południowe o schodkowych poszurach, zaś półpiętro po jednej szczelinie w każdej krótszej ścianie. W grubości muru północno – zachodniego umieszczono małą komorę, izbą strażnika czy też odźwiernego, wyposażoną w latrynę, wnękę na lampę, małe okno i sklepienie. Wiódł do niej prosty bieg schodów poprowadzony z przedsionka przy wejściu do wieży, natomiast po przeciwnej (wschodniej) stronie przedsionka schody prowadziły na piętro wieży. Dodatkowo w murze północno – zachodnim osadzono nieoświetloną i niewentylowaną komorę, przypuszczalnie celę więzienną lub schowek, a kolejną komorę w murze północnym pod schodami.
Drugą główną kondygnację wypełniała wysoka i dość przestronna komnata reprezentacyjna, aula o wymiarach 8,8 x 6,1 metra, także przykryta sklepieniem kolebkowym lecz o bardziej ostrołukowym przekroju i o wiele wyżej założonym. Ogrzewał ją osadzony w ścianie zachodniej kominek, ponad którym znajdowało się pięć rzeźbionych kamieni: jeden w postaci ludzkiej głowy, pozostałe cztery o kształcie tarcz herbowych. Wszystkie najpewniej pełniły funkcję czysto dekoracyjną. Podobnie ozdobną rolę odgrywały czerwono – czarne wzory umieszczone na tynku jakim pokryto komnatę. Oświetlenie auli zapewniały cztery okna, po dwa w naprzeciwległych ścianach północnej i południowej, z czego wschodnie przebito na znacznej wysokości a zachodnie osadzono w głębokich wnękach z kamiennymi siedziskami po bokach. Wnęki te połączono przejściami z licznymi komorami w grubości murów, z których część wyposażona była w latryny (w tym podobne do tych jakie zastosowano na zamku Borthwick). W szczególnie masywnym murze wschodnim umieszczono nawet kuchnię (4 x 2,1 metra) z szerokim paleniskiem, połączoną okienkiem w murze i korytarzykiem serwisowym z aulą oraz drugim przejściem z cylindryczną klatką schodową umieszczoną w narożniku północnym. Schody te prowadziły do całego szeregu kolejnych pomieszczeń i komór w grubości murów obwodowych, usytuowanych na wyższym poziomie, ale jeszcze poniżej sklepienia auli. W jednym z nich przepruto otwór skierowany do wewnątrz, tak, iż można było z wysokości 3 metrów oglądać biesiadników ucztujących w auli.
Kolejna, większa cylindryczna klatka schodowa, osadzona w narożniku południowym wieży, łączyła aulę z drugim głównym piętrem. Mieściło ono dwie prywatne komnaty mieszkalne o mniej więcej tej samej wielkości, obie ogrzewane własnymi kominkami osadzonymi w krótszych bokach wieży, obie też zaopatrzone w ścienne wnęki – półki (podobnie jak kuchnia i niektóre inne pomieszczenia). Także na tej kondygnacji zastosowano system przejść, komór i małych pomieszczeń w grubości murów obwodowych, przy czym te umieszczone w murze południowym mieściły latryny, osobne dla każdej z głównych komnat mieszkalnych. Drugie piętro w całości przykryto płaskim, drewnianym stropem.
Stan obecny
Zawalenie wieży w połowie XX wieku było nieocenioną stratą, gdyż Elphinstone było budowlą wyjątkową, wyróżniającą się niesamowitym labiryntem schodów, przejść i komór poukrywanych w grubości murów obwodowych. Być może to właśnie one (oprócz oczywiście szkód górniczych i lat zaniedbań) poprzez osłabianie grubości murów, wpłynęły na przyspieszenie katastrofy. Obecnie z wieży pozostały jedynie ruiny najniższej kondygnacji, maksymalnie sięgające 4 metrów wysokości, w ostatnich latach oczyszczone z roślinności i przystosowane do zwiedzania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Maxwell-Irving A., The dating of the tower-houses at Comlongon and Elphinstone, “Proc Soc Antiq Scot”, vol. 126, Edinburgh 1996.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eighth report with inventory of monuments and constructions in the county of East Lothian, Edinburgh 1924.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume I, south-east Scotland, Edinburgh-London 1962.