Historia
Elgin najprawdopodobniej było jednym z najstarszych na terenie Szkocji ośrodków chrześcijaństwa, jednym z lokalnych biskupstw, które wyewoluowały z celtyckiego monastycyzmu przed XII wiekiem. Pierwszym odnotowanym w źródłach pisanych biskupem północno – wschodnich terenów Szkocji był w 1114 roku niejaki Gregory, czy też Giric, sądząc po imieniu duchowny gaelickiego pochodzenia. Nie ma pewności gdzie miał on swą siedzibę, ani jak przebiegała jego kariera. Prawdopodobnie nie posiadał stałej rezydencji, gdyż pierwsi biskupi często przenosili się pomiędzy Spynie, Birnie i Kinneddar. Ich siedziby mogły się także znajdować w Rosemarkie i Mortlach, przy czym to ostatnie około 1130 roku zastąpiono przez Dawida I siedzibą w Aberdeen.
W 1203 roku tironezyjski mnich i przeor Lesmahagow o imieniu Brice de Douglas, wyznaczony został pierwszym biskupem Moray. Wkrótce po obraniu postanowił on znaleźć dla siebie stałą siedzibę. Kinneddar nie nadawało się ze względu na uciążliwą lokalizację, dlatego papież początkowo wskazał na Spynie, gdzie już wcześniej mieściła się biskupia rezydencja. Zorganizowano też kapitułę z ośmioma kanonikami, którzy wyposażeni w prebendy (dochody pochodzące głównie z parafii) mieli zarządzać katedrą. Jej funkcjonowanie w Spynie było krótkie i już w 1224 roku papież zezwolił na przeniesienie katedry do Elgin. Wkrótce też po tej dacie na nowym miejscu rozpoczęto budowę okazałego kościoła katedralnego.
Następca Briciusa na biskupim stolcu, Andrew de Murray, powiększył skład kapituły z ośmiu do osiemnastu kanoników, a przed śmiercią w 1242 roku jeszcze do 23. Do kapituły włączono również samego biskupa, nadając mu prebendę Forres. Dzięki wysokim dochodom i licznym ziemiom biskupi Morey wkrótce stali się jednymi z najbardziej wpływowych oficjałów w królestwie Szkocji, a widomym znakiem ich bogactwa stała się katedra. Prace nad jej budową wciąż trwały za de Murraya, a także za kolejnego biskupa, Simona de Gunby, w latach 1244 – 1251 i w czasie krótkich rządów Radulfa z Lincoln, obranego w 1252 roku. W 1270 roku katedrę uszkodzić miał pożar, co kolejny biskup, Archibald, wykorzystał do przebudowy kościoła na jeszcze większą i bardziej okazałą skalę. Prace te prawdopodobnie ukończono tuż przed wybuchem wojny szkocko – angielskiej w 1296 roku, w trakcie której kościół najpewniej nie odniósł żadnych poważniejszych zniszczeń. Co prawda wojska Edwarda I jeszcze w tym samym roku zajęły Elgin, lecz katedrę oszczędziły.
W 1299 roku biskupem Morey został David de Moravia (Murrey), zadeklarowany wróg Anglików i ich mieszania się w sprawy szkockie. W 1306 roku był on jednym z pięciu szkockich biskupów którzy poparli Roberta I, za co jeszcze w tym samym roku musiał uciekać na Orkady, a diecezja wraz z Elgin ucierpiała z powodu antyangielskiego buntu. David Murrey powrócił do Szkocji dopiero po śmierci Edwarda I i poddał się kolejnemu angielskiemu władcy, Edwardowi II. Wciąż jednak wspierał niepodległościowe dążenia Roberta I, aż ostatecznie z powodu nie stawienia się przed papieżem w 1320 roku został ekskomunikowany. Jego następca, którym od 1326 roku był John de Pilmuir, także był zwolennikiem Roberta I, za co w 1336 roku wojska Edwarda III spaliły Elgin w swym pochodzie na północ. Sama katedra albo nie została uszkodzona, albo zniszczenia nie były zbyt duże.
W 1362 roku następcą Johna de Pilmuira został biskup Alexander Bur, lojalny zwolennik króla Dawida II, a zarazem przeciwnik rodu Stewartów, co ostatecznie doprowadziło w 1390 roku do napaści oddziału earla Buchan, Alexandra Stewarta (zwanego Wilkiem z Badenoch) na Elgin i spalenia katedry wraz z 18 kanonikami i kapelanami. Alexander Bur wybłagał u nowego króla Roberta III zadośćuczynienie, co pozwoliło od razu przystąpić do prac naprawczych. Remont trwał jednak długo po śmierci Bura w 1397 roku, co więcej wstrzymany został przez kolejną napaść w 1402 roku, tym razem przeprowadzoną przez Alexandra MacDonalda, syna lorda Isles. Biskup William Spynie ekskomunikował napastnika, który szybko powrócił do Elgin by odpokutować za grzechy. Przedłużająca się przebudowa prawdopodobnie zaczęła się od wschodniej części katedry i trwała do około połowy XV wieku, do czasów biskupa Johna Winchestera. Renowacja środkowej wieży rozpoczęła się na początku XV stulecia z inicjatywy biskupa Johna de Innes, natomiast przebudowa fasady zachodniej kościoła przeprowadzona była około 1422 – 1435 roku za biskupa Kolumbana z Dunbar. Ostatnie znaczące prace modernizacyjne przeprowadzono przy kapitularzu w późnych latach XV wieku, za rządów Andrew Stewarta.
Początkiem końca katedry stała się w 1560 roku reformacja. Jako, iż katedra w Elgin nigdy nie była kościołem parafialnym, stała się bezużyteczna dla wyznawców nowego obrządku i przestała być użytkowana. Dwa lata później lord James Steward ogołocił opuszczoną budowlę z bliżej nieznanego wyposażenia, a w latach 1567-1568 rada królestwa (Privy Council) nakazała usunięcie cennego ołowiu z dachów kościoła. Co prawda rok później nakazano ponownie zadaszyć budowlę, lecz prawdopodobnie nie podjęto w tym celu żadnych większych kroków. Pomimo tego do końca XVI wieku w części katedry odprawiane były od czasu do czasu msze, zapewne przeprowadzane w tymczasowo zadaszonym prezbiterium. W 1637 roku ta część dachu zawalić się miała w trakcie silnej wichury, zaś trzy lata później przeznaczono lektorium na drewno opałowe. Mury obwodowe kościoła pozostawały nienaruszone do 1711 roku, kiedy to narażona na działanie sił przyrody, runęła wieża środkowa, niszcząc przy okazji dużą część transeptu i nawy głównej. W okresie tym teren katedry był już wykorzystywany jedynie jako cmentarz.
Architektura
Katedra w Elgin w swej pierwotnej formie, zaplanowanej po 1224 roku, była trójnawową bazyliką z transeptem, prostokątnym w planie prezbiterium po stronie wschodniej i trzema czworobocznymi wieżami: dwoma przy fasadzie zachodniej i jednej środkowej na przecięciu naw. W trakcie odbudowy po 1270 roku prezbiterium zostało powiększone. Przedłużono je ku wschodowi i zaopatrzono w nawy boczne, tworząc system bazylikowy. Powiększony został wówczas także korpus nawowy, poszerzony o dwie dodatkowe nawy boczne, przy czym nawa zewnętrzna południowa wchłonęła starszą trójprzęsłową kaplicę. Dodatkowo przy pierwszym przęśle korpusu od zachodu, przy nawie południowej usytuowano kruchtę. Ostatecznie kościół uzyskał okazałe rozmiary prawie 80 metrów długości.
Dwie okazałe czworoboczne wieże przy fasadzie zachodniej osiągnęły cztery kondygnacje o około 27 metrach wysokości, z pomieszczeniami na parterze zwieńczonymi sklepieniami i z wysokimi iglicami na szczycie. W narożach wieże zostały wzmocnione wysokimi, uskokowymi przyporami, usytuowanymi prostopadle w stosunku do ścian. Ich elewacje przepruto dwu, cztero i jednodzielnymi oknami, na najwyższej kondygnacji flankowanymi ślepymi arkadami. Największe ostrołukowe okno z bogatym maswerkiem osadzono w ścianie międzywieżowej. Pochodziło ono z XV wieku, a zastąpiło wcześniejszą rozetę (zbliżoną wyglądem do tej z opactwa w Arbroath), która z kolei wstawiona została po pożarze z 1270 roku. Poniżej znajdował się główny, ceremonialny portal wejściowy z końca XIII wieku: ostrołukowy, uskokowy, bogato profilowany, flankowany z dwóch stron ośmioma kolumienkami, pierwotnie zapewne pokryty barwnymi polichromiami. Po pożarze z 1390 roku jego wejście podzielono na dwa ostrołukowe otwory.
Zwykli wierni od drugiej połowy XIII wieku dostawali się do katedry przez kruchtę południowo – zachodnią, skąd przez nawy południowe udawali się do nawy głównej. Korpus nawowy miał długość sześciu przęseł, podzielonych ostrołukowymi arkadami wpierw na trzy, a po 1270 roku na pięć naw, co było bardzo rzadkim przypadkiem, w tym okresie zastosowanym w Brytanii jedynie w katedrze w Chichester. Arkady dźwigane były przez krzyżowe w planie filary (z dużymi wałkami na rogach i dodatkowymi wałkami pośrodku każdej strony), ponad którymi przepruto trójdzielne przeźrocza otwarte na umieszczoną w ścianach galerię, oświetlaną oknami clerestorium. Wewnętrzne elewacje były bielone i pokryte modnymi w średniowieczu czerwonymi liniami imitującymi kwadrowanie. Nawa główna przykryta była drewnianą kolebką; pierwotnie także nawy boczne przykryto stropami, zastąpionymi po 1270 roku kamiennymi sklepieniami z dodatkowymi żebrami do krzyżowego układu. Nawę główną od chóru i transeptu oddziałało drewniane lektorium, pokryte malowidłami przedstawiającymi sceny Ukrzyżowania na tle wzorów z gwiazd. Od strony prezbiterium na lektorium ukazano sceny Sądu Ostatecznego, u góry natomiast najpewniej znajdował się rodzaj galerii lub balkonu. Zewnętrzne, dobudowane po 1270 roku nawy boczne, w odróżnieniu od starszych naw bocznych przykrytych dachami jednospadowymi, przykryte zostały w każdym przęśle dachami dwuspadowymi usytuowanymi dłuższymi bokami prostopadle do osi kościoła, z trójkątnymi szczytami zwróconymi ku stronie północnej i południowej. Wewnątrz oddzielono je przepierzeniami od starszych naw bocznych, umieszczając w nich niewielkie kaplice.
Transept kościoła katedralnego wzorowany był na cysterskich kościołach klasztornych z północnej Anglii. Jego północne i południowe ramię wzmocnione było przyporami i podzielone oknami na trzy poziomy oraz dodatkowo portalem wejściowym w części południowej. Najniższe okna otrzymały formy ostrołukowe, ale okna na drugim, wyższym poziomie zamknięto już półkoliście, nadając im romanizujące kształty. Okna te otwierały się wewnątrz na galerię podobną do tej w korpusie nawowym. Północne ramię transeptu wyróżniało się czworoboczną, narożną wieżyczką mieszczącą klatkę schodową.
Prezbiterium po 1270 roku osiągnęło długość siedmiu przęseł w nawie głównej oraz pięciu w nawach bocznych, przy czym każda z nich kończyła się na wschodzie prostą ścianą. W nawach bocznych każde przęsło przepruto dużym ostrołukowym oknem z czwórdzielnym maswerkiem oraz czterema wąskimi oknami ostrołukowymi w przęsłach nawy głównej (dwoma oknami w dwóch krótszych przęsłach wschodnich). Ściana wschodnia przepuszczała najwięcej światła słonecznego, posiadając dwa rzędy po pięć wąskich i ostrołukowych okien oraz umieszczoną nad nimi rozetę. Od strony zewnętrznej flankowane były one narożnymi wieżyczkami, służącymi do komunikacji pionowej z galeriami wewnątrz murów (podobnymi do tych w korpusie i transepcie), ale też pełniącymi rolę przypór wzmacniających konstrukcję wysokich murów nawy głównej prezbiterium. Wieżyczki te zwieńczone były ślepymi arkadami zamkniętymi trójliściami i małymi szczycikami. Podobne wnęki znajdowały się również na dwóch najniższych poziomach zewnętrznych elewacji wieżyczek. Wewnątrz nawy głównej, przykrytej podobnie jak korpus drewnianą kolebką, usytuowany był chór ze stallami przeznaczonymi dla kanoników (zakończonymi biskupim krzesłem), a we wschodniej części, na niewielkim podwyższeniu stał ołtarz główny. W nawach bocznych, podobnie jak w transepcie, umieszczano kolejne nagrobki biskupów i kaplice.
Na wysokości czwartego od wschodu przęsła prezbiterium, z nawą północną połączony był kapitularz, dostępny krótkim, jednoprzęsłowym korytarzem. Wzniesiony po 1270 roku, otrzymał on w planie formę otoczonego przyporami oktagonu, ze sklepieniem podtrzymywanym przez centralnie umieszczony filar. Kapitel filara udekorowano płaskorzeźbionymi dębowymi liśćmi oraz tarczami herbowymi, natomiast w dolnej części umieszczono kamienny pulpit niesiony przez parę aniołów, przeznaczony do czytania ksiąg w trakcie obrad. Przekształcone w XV wieku okna kapitularza osadzono w sześciu ścianach. Początkowo były one większe, wypełniając prawie całą szerokość ścian pomiędzy przyporami. Po przebudowie i pomniejszeniu miały ostrołukową formę z czwórdzielnymi maswerkami. Od wewnątrz pomiędzy nimi poprowadzono służki sklepienne, biegnące do wysokości siedzisk ław, które otaczały cały budynek. Pośród nich wyróżniało się pięć siedzisk zwieńczonych trójliściami, przeznaczonych dla najwyższych dygnitarzy.
W średniowieczu katedrę otaczał mur obronny, wzniesiony najpóźniej w połowie XIV wieku, zapewne zwieńczony chodnikiem dla obrońców i krenelażem. Miał on aż 2 metry grubości, niewielką wysokość wynoszącą 3,7 metra i około 823 metry długości. Od strony północno – wschodniej graniczył z rzeką Lossie, nie obiegał więc pełnym pierścieniem katedry. W planie miał kształt nieregularnego sześcioboku. W jego obwodzie umieszczono przynajmniej trzy budynki bramne oraz kilka mniejszych furt, natomiast zabudowę wewnętrzną stanowiły domy mansjonarzy, podzielone na ogrodzone działki na których wznoszono też zabudowania gospodarcze i tworzono ogrody.
Stan obecny
Katedra w Elgin, choć znajduje się dziś w stanie ruiny, należy do jednych z najpiękniejszych przykładów gotyku na terenie Szkocji. Do naszych czasów przetrwały przed wszystkim dwie okazałe wieże zachodnie wraz ze znajdującym się pomiędzy nimi głównym portalem wejściowym, fragmenty murów transeptu, ściany głównej i południowej nawy prezbiterium a także kapitularz, jeden z trzech zachowanych w Szkocji. W pobliżu, po stronie północno – zachodniej obejrzeć również można jeden z zachowanych domów mansjonarzy, zwany dziś potocznie domem biskupa.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Cathedrals, London 1997.
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 2, Edinburgh 1896.
Owen K., Elgin Cathedral, Edinburgh 2017.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.