Historia
Pierwszy zamek w Edzell, jeszcze w postaci drewniano – ziemnego gródka typu motte and bailey, powstał w XII wieku jako siedziba rodu Abbottów, a następnie Stirlingów z Glenesk, których około 1357 roku zastąpili członkowie rodziny Lindsay, od 1398 roku noszący godność earlów Crowford. W drugim dziesięcioleciu XVI wieku miejscowe dobra odziedziczył David Lindsay, który około 1520 roku porzucił stary i nie spełniający wymogów schyłku średniowiecza zamek, a nieco bardziej na północ wzniósł murowaną wieżę mieszkalną. Osiem lat po uzyskaniu tytułu dziewiątego earla, czyli w 1550 roku, postanowił rozbudować Edzell dostawiając do wieży podłużne skrzydło bramne, mieszczące nowe pomieszczenia rezydencjonalne i reprezentacyjne.
David Lindsay zmarł w 1558 roku, przekazując Edzell swemu najstarszemu synowi, wówczas jeszcze nieletniemu Davidowi. Młodość spędził on za granicą na licznych podróżach i naukach, w 1581 roku otrzymał szlachecki tytuł lorda, a w 1598 roku został mianowany członkiem rady (Privy Council). Jako człowiek renesansu, pod koniec XVI wieku postanowił właśnie w tym stylu rozbudować zamek, dostawiając kolejne skrzydło i narożną cylindryczną wieżę. Na początku XVII wieku po południowej stronie założył jeszcze rozległe ogrody, jednak prawdopodobnie nie zdążył ich ukończyć przed śmiercią w 1610 roku z powodu problemów finansowych i sporych długów.
Edzell jako jedna z nielicznych budowli nie odniosła żadnych szkód w trakcie walk wewnętrznych z lat 40-tych XVII wieku, lecz już w 1651 roku zostało zajęte na przeszło miesiąc przez angielskie wojska Olivera Cromwella. Prawdopodobnie obyło się wówczas bez większych zniszczeń i strat, gdyż zamek w kolejnych latach wciąż pełnił funkcje mieszkalne. Początek jego upadku związany był dopiero z powstaniem jakobickim z 1715 roku. Ówczesny właściciel, ostatni lord Edzell z rodu Lindsay, a zarazem kolejny o imieniu David, był zwolennikiem wygnanego Jakuba Franciszka Stuarta, co w połączeniu z upadkiem buntu i popadnięciem w długi, wymusiło konieczność sprzedaży zamku. Nowym właścicielem został na krótko earl Panmure, także jakobita, którego majątek z powodu udziału w powstaniu został skonfiskowany. Urzędnicy królewscy sprzedali go następnie spółce York Buildings Company. Ta upadła w 1764 roku, przez co zabudowania Edzell rozebrano z wszelkich wartościowych elementów, by pokryć długi wobec wierzycieli. Właściciele zrujnowanej budowli jeszcze się w kolejnych latach zmieniali, lecz żaden z nich nie podjął się odbudowy zamku.
Architektura
Zamek wzniesiono w pobliżu niewielkiej rzeki West Water, w miejscu gdzie kończy się równina Forfarshire, a zaczynają wznosić wzgórza. Jego najstarszą formę, gródek stożkowaty, usytuowano na północnym brzegu rzeki na trapezoidalnym w planie wzniesieniu o wymiarach około 38,1 x 15,8 metra, z dłuższymi bokami na linii wschód – zachód. Od północy graniczył on z głębokim wąwozem o około 30 metrach szerokości i ponad 12 metrach głębokości do szczytu wzniesienia (motte). Wokół podstawy wzgórza rozciągał się teren podzamcza o długości 91 metrów, przechodzący po stronie zachodniej w większy majdan. Jego ochronę zapewniał od północy wspomniany wąwóz, lecz od wschodu i południa trzeba było utworzyć przekop, szeroki średnio na około 9,1 metra.
Wieżę mieszkalną z początku XVI wieku wzniesiono na północ od starego gródka, po tej samej stronie rzeki, w odległości około 400 metrów. Teren wybrany pod jej budowę był względnie płaski, opadający łagodnie ku West Water, jedynie w odległości około 60 metrów na zachód znajdowała się zalesiona dolina Den of Edzell, a na północy, za zamkiem, teren gwałtownie i nieregularnie się podnosił. Względy obronne nie miały więc większego znaczenia przy lokalizacji budowy wieży.
Wieżę mieszkalną wzniesiono na planie litery L o wymiarach w planie 13,4 x 10,4 metra, z niedużym ryzalitem po stronie północno – wschodniej mierzącym 4,8 x 2 metry. Budowla otrzymała cztery kondygnacje dochodzące wysokością 16,4 metra do podwójnego rzędu konsol podtrzymujących przedpiersie. Kolejne 5,5 metra wysokości przypadało do szczytów, typowego dla szkockich wież mieszkalnych murowanego poddasza, które otoczone było galerię obronną ukrytą za wspomnianym przedpiersiem, zakończonym pierwotnie krenelażem. Przedpiersie w każdym narożniku oraz pośrodku długości boków zaopatrzone było w obłą bartyzanę, nadwieszaną także na dwóch rzędach konsol i dodatkowo na trzech uskokach muru. Grubość murów wieży u podstawy wynosiła 2,1 metra, natomiast na wysokości pierwszego piętra redukowana była już do około 1,5 metra.
Wejście do wieży utworzono tradycyjnie w kącie umieszczonym w załamaniu muru głównego bloku i ryzalitu, co zapewniało flankową osłonę tego newralgicznego miejsca, a zarazem zmniejszało ryzyko przeciągów. Sam portal wejściowy ochraniał także typowy zestaw zabezpieczeń: żelazna krata oraz drewniane drzwi blokowane ryglem. Za portalem mieścił się długi sklepiony korytarz, w zachodniej części zakończony wnęką ścienną dla strażnika lub odźwiernego. Po przeciwnej stronie, mijając wejście do spiralnej klatki schodowej (wypełniającej większą część ryzalitu wieży), korytarz prowadził do niewielkiej komory o wymiarach 1,9 x 0,9 metra, zaopatrzonej w otwór strzelecki w ścianie północnej. Korytarz łączył się także z dwoma głównymi komorami przyziemia wieży, posiadającymi zbliżone do siebie rozmiary 5,8 x 4,3 metra. Obie był przykryte sklepieniem kolebkowym i doświetlane horyzontalnymi otworami strzeleckimi. Dodatkowo w komorze wschodniej mieściły się schody użytkowane przez służbę schodzącą po wino na pański stół. Głównym ciągiem komunikacyjnym pomiędzy wszystkimi kondygnacjami była klatka schodowa w ryzalicie północno – wschodnim, posiadająca 72 schody wiodące aż do galerii obronnej.
Całe pierwsze piętro wieży zajmowało pomieszczenie auli (hall) o długości 10 metrów i szerokości 7,2 metra oraz wysokości 4,7 metra do poziomu belkowego stropu osadzanego w otworach w murze obwodowym. Jako główna komnata reprezentacyjna aula była dobrze oświetlona dwoma oknami od południa z których wschodnie zaopatrzono w boczne siedziska. W ścianie zachodniej przepruto kolejne okno, natomiast w murze północnym znajdował się kominek o szerokości 2,1 metra. Nietypowo w ścianie wschodniej umieszczono drugi, mniejszy kominek, co wskazuje, iż na późniejszym etapie aula przedzielona została ścianką działową. Wyposażenie auli uzupełniała latryna w grubości muru północno – wschodniego oraz niewielka komora w grubości muru południowo – wschodniego, połączona ze schodkami do piwnicy z winem. O wiele większa sklepiona komora w grubości muru (3,3 x 1,7 metra) urządzona została przy narożniku zachodnim. Była ona doświetlana własnym oknem i zaopatrzona w niszę ścienną.
Dwa górne piętra (drugie i trzecie) najpewniej mieściły komnaty mieszkalne o bardziej prywatnym charakterze niż reprezentacyjna aula. Były one podobnie urządzone, zaopatrzone w latryny, ogrzewane kominkami i oświetlane oknami o czworobocznych ościeżach (ich obecny kształt i wielkość jest wynikiem przekształceń z końca XVI wieku). Mniej ważne pomieszczenia znajdowały się na poddaszu, przeznaczonym zapewne na podręczny magazyn lub na pokoje dla służby i straży.
Dziwnym wydaje się, iż tak dobrze wyposażona wieża mieszkalna nie posiadła kuchni. Mniejsze potrawy mogły być przygotowywane w auli za parawanami, jednak osobna kuchnia musiała funkcjonować w obrębie otoczonego murem przywieżowego dziedzińca o wymiarach około 34 x 34 metry. Mur łączył się kurtynami ze wschodnią i północno – zachodnią częścią wieży, w ten sposób, iż mniejsze skrzydło (ryzalit) znajdowało się w całości wewnątrz dziedzińca.
Około połowy XVI wieku w zachodniej części dziedzińca wzniesiono nowe skrzydło, połączone południowym fragmentem z wieżą mieszkalną. Pełniło ono funkcje budowli bramnej, przedzielonej pośrodku parteru korytarzem wjazdowym, a zarazem budowli mieszkalno – reprezentacyjnej. Klińcowy, półkoliście zwieńczony portal bramy zamykany był pojedynczymi wrotami blokowanymi ryglem. Za nimi ciągnął się sklepiony korytarz o długości 7 metrów, szerokości 2,4 metra i wysokości aż 3,9 metra, wyposażony po bokach w długie kamienne ławy oraz w niszę ścienną, zapewne wykorzystywaną do wstawiania kaganka lub innego źródła światła. Oprócz przejazdu bramnego budynek w przyziemiu mieścił szereg sklepionych kolebkowo pomieszczenia z których jedno było kuchnią z wielkim paleniskiem przy ścianie zachodniej i piecem chlebowym w murze południowym. Kuchnię skomunikowano zarówno z dziedzińcem jak i z sienią wejściową utworzoną przed wejściem do wieży mieszkalnej. Piętro budynku bramnego wypełniła okazała sala o wymiarach 11,6 x 5,5 metra zajmująca dużą część jego długości, mniejsza, ogrzewana kominkiem komnata prywatna oraz rodzaj sieni usytuowanej przy wieży mieszkalnej, którą połączono z jej spiralną klatką schodową.
Powiększenie zamku pod koniec XVI wieku zaowocowało dodaniem skrzydła północnego, połączonego ze starszym skrzydłem zachodnim i zaopatrzonego w narożną cylindryczną wieżę o średnicy 5,8 metra, silnie wysuniętą przed lico murów. Druga, dużo mniejsza wieżyczka wciśnięta została po przeciwnej stronie w kąt dziedzińca, zapewniając komunikację pomiędzy trzema kondygnacjami nowego skrzydła. Także tutaj najniższy poziom posiadał szereg sklepionych kolebkowo komór, w tym kolejną kuchnię, a piętro dużą salę jadalną, dość skąpo oświetlaną jedynie pojedynczym oknem od zachodu. Wschodnią cześć jadalni wypełniał komin położonej poniżej kuchni, flankowany przez dwie ciasne komórki, a w północno ścianie osadzono kominek oraz niszę ścienną.
Stan obecny
Edzell to dziś dobrze utrzymana i zadbana budowla w postaci trwałej ruiny, znajdującej się pod opieką Historic Environment Scotland. W najlepszym stanie przetrwała wieża mieszkalna z początku XVI wieku z murami widocznymi do wysokości szczytów niezadaszonego poddasza, lecz bez zachowanego przedpiersia po którym pozostały dwa rzędy konsol. Częściowo została ona przebudowana w późniejszych latach XVI wieku, czego efektem są widoczne dziś duże okna, posiadające podobną formę do tych w skrzydle północnym. Mniej szczęścia na przestrzeni dziejów miało skrzydło zachodnie ze zrujnowanym pierwszym piętrem oraz skrzydło północne, którego zanikła cała ściana od strony dziedzińca.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Salter M., The castles of Grampian and Angus, Malvern 1995.
Simpson W.D., Edzell Castle, „Proc Soc Antiq Scot”, vol. 65, 1930-1931.
Simpson W.D., Tabraham C., Edzell Castle, Edinburgh 2007.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume IV, Aberdeenshire, Angus and Kinkardineshire, Edinburgh 1986.