Historia
Wieża mieszkalna Merchiston wybudowana została w XV wieku przez rodzinę Napier z Merchiston, zapewne po 1438 roku, kiedy to miejscowe dobra nabył Alexander Napier, pierwszy laird Merchiston. Odnotowana została w źródłach pisanych w latach 1494-1495, kiedy to wspomniano ziemie Dolnego i Górnego Merchiston (Upper and Lower Merchiston), wraz z „turre et manerie earundem”.
Wieża choć wzniesiona jako budowla mieszkalna, z racji bliskiego usytuowania edynburskiego zamku, była dość często oblegana. Między innymi w 1572 roku okupowały ją wojska próbujące przerwać dowóz zaopatrzenia do obleganego zamku, w trakcie konfliktu Marii Stewart z jej synem, Jakubem VI. Jeszcze w tym samym roku sir Archibald Napier odmówił poddania wieży regentowi królestwa, earlowi Mar, co doprowadziło wpierw do nieudanej próby podpalenia wieży i wygonienia obrońców dymem, a po miesiącu do ostrzału budowli, która jednak wytrzymała oblężenie (w jej murach odkryto kilkanaście kul artyleryjskich).
W 1659 roku Merchiston sprzedane zostało rodzinie Lowis, w rękach której pozostało do 1729 roku, przechodząc w międzyczasie nowożytne przekształcenia. W 1752 roku wieża na krótko powróciła w ręce rodu Napier, lecz sprzedana po 1775 kilkukrotnie zmieniała właścicieli. W 1833 roku Charles Chalmers ufundował w niej szkołę, działającą w zabytku do 1930 roku. Po okresie kilkunastoletniego opuszczenia, w 1956 roku została ponownie zaadoptowana i niestety wtopiona we współczesną zabudowę uniwersytecką.
Architektura
Wieżę wzniesiono na południowo – zachodnim przedpolu Edynburga, na płaskim, pierwotnie niezabudowanym i otoczonym polami oraz łąkami terenie. Otrzymała ona kształt na planie litery L, składający się z głównego, prostokątnego bloku o wymiarach 8,5 x 13,1 metra i ścianach grubości 1,8 metra, usytuowanego dłuższymi bokami na linii wschód – zachód oraz z krótszego skrzydła dostawionego po stronie północno – zachodniej, posiadającego w planie wymiary 5,5 x 6,7 metra i mury grube od 1,8 do 2,4 metra (najmasywniejsza była ściana północna).
Wysokość wieży osiągnęła 15,2 metra do poziomu przedpiersia z krenelażem za którym znajdowała się galeria obronna. Przedpiersie to wysunięto przed lico murów na uskokowych wspornikach, a w narożnikach nadano mu zaokrągloną formę zbliżoną do bartyzan. Wsporniki przedpiersia były na tyle wydatne, iż pozostawiły wolną przestrzeń umożliwiającą prowadzenie w dół ostrzału (machikuły). W samym przedpiersiu zainstalowano także liczne odpływy pozbywające się nadmiaru wody deszczowej. Ich brak od strony kąta utworzonego przez boczne skrzydło i główny blok wieży wskazuje, iż tam musiało znajdować się pierwotne wejście do budynku (woda nie mogła się lać na głowy wchodzącym do wieży). Drugie wejście, prowadzące wprost na pierwsze piętro, znajdować się mogło po stronie południowej, gdzie funkcjonować musiały zewnętrzne, drewniane schody, podobno zaopatrzone w zwodzoną kładkę.
Wnętrze wieży podzielono na pięć kondygnacji (parter i cztery piętra) oraz murowane poddasze, otoczone przez wspomnianą powyżej galerię obronną. Pierwotnie każda z kondygnacji podzielona była na dwa pomieszczenia: większe zajmujące główny blok wieży i mniejsze w skrzydle północno – zachodnim. Przyziemie, co dość nietypowe, nie zostało nigdy sklepione, a przykryto je, podobnie jak wyższe piętra, drewnianym stropem podtrzymywanym przez kamienne konsole. Drugim oryginalnym jak na szkockie wieże mieszkalne rozwiązaniem była niewielka piwnica, usytuowana poza obszarem budowli, w kącie utworzonym przez główny blok i boczne skrzydło. Wejście do niej wiodło przez wąskie schody ze skrzydła północno – zachodniego, gdzie znajdowała się mała kuchnia. Piwnica miała w planie wymiary 4,9 x 2,1 metra, była podsklepiona i posiadała w sklepieniu dwa włazy ułatwiające opuszczanie i zabieranie towarów. Kuchnia natomiast posiadała palenisko w ścianie północnej, oświetlane przez okno od zachodu i niewielki otwór przepruty przez najgrubszą, północną ścianę wieży. Ta znaczna grubość konieczna była do umieszczenia wewnątrz komina usuwającego opary z paleniska kuchennego. Główny blok wieży na poziomie parteru oprócz dużego pomieszczenia, zapewne przeznaczonego na spiżarnię, posiadał od północy w grubości muru niewielką sień z boczną komorą. Prawdopodobnie było to pierwotne wejście do wieży, komora zaś służyć mogła odźwiernemu lub strażnikowi.
Wzorem innych wież mieszkalnych pierwsze piętro mieścić mogło główną komnatę reprezentacyjną, natomiast wyższe piętra prywatne komnaty mieszkalne. Wiele z nich, sądząc po umieszczonych w grubości murów niewielkich komorach, zaopatrzonych było w latryny. Jedna z nich znajdowała się w północno – wschodnim narożniku skrzydła na pierwszym piętrze. Drugie piętro posiadało trzy komory w grubości murów: dwie w północnych narożnikach głównego bloku wieży, a trzecią w południowo – wschodnim narożniku skrzydła. Na trzecim piętrze znajdowały się aż cztery podobne komory: w południowo – zachodnim narożniku i we wschodniej ścianie głównego bloku, a także w północno – zachodnim i południowo – wschodnim narożniku skrzydła.
Komunikację pionową pomiędzy kondygnacjami zapewniała cylindryczna klatka schodowa osadzona w narożniku południowo – zachodnim. Przechodziła ona przez wszystkie piętra wieży, kończąc się niedużą wieżyczką na wysokości galerii obronnej. Klatkę schodową umieszczono w grubości muru obwodowego, w pewnym oddaleniu od zachodniego lica ściany, dzięki czemu na trzecim piętrze można było w grubości muru umieścić wąską komorę, a na szczycie wieży zapewnić przejście dla patrolujących strażników.
Stan obecny
Wieża zachowała się do czasów współczesnych, lecz niestety obecnie jest ściśle otoczona z trzech stron przez współczesną, brzydką, betonowo – szklaną zabudowę, która nawet ingeruje bezpośrednio w jej północno – zachodnie skrzydło (korytarz przejściowy). Na przestrzeni wieków uległa ona także dość znacznym przekształceniom, co szczególnie dotyczy otworów okiennych i drzwiowych oraz wnętrz. Jej obecnym właścicielem jest Edinburgh Napier University.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1889.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, An Inventory of the Ancient and Historical Monuments of the City of Edinburgh with the Thirteenth Report of the Commission, Edinburgh 1951.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume I, south-east Scotland, Edinburgh-London 1962.