Historia
Augustiańskie opactwo Holyrood ufundowane zostało przez króla Dawida I w 1128 roku. Kanoników regularnych sprowadzono do Edynburga ze Scone, przy czym początkowo, do czasu wzniesienia pierwszych zabudowań klauzury i kościoła, osadzeni zostali oni na edynburskim zamku. Prawdopodobnie do końca XII wieku trwała budowa romańskiego kościoła klasztornego, a już w pierwszej połowie XIII wieku uznano, iż nie spełnia on stawianych przed nim wymagań, zarówno w wielkości jak i trendach architektonicznych, przez co przystąpiono do gruntownej przebudowy. Około 1275 roku założone zostały sklepienia w korpusie nawowym, najpewniej ukończone było już wówczas także nowe północne ramię transeptu. Prace nad gotyckim prezbiterium trwały jeszcze do połowy XIV wieku, przedłużone przez zniszczenia zadane przez angielskie wojska Edwarda II w 1322 roku, w trakcie tzw. pierwszej wojny o szkocką niepodległość.
Opactwo już od początku swego istnienia gościło ważne osobistości i służyło do urządzania ważnych spotkań. W 1177 urządzona była tu rada z papieskim legatem Vivianem, a w 1189 roku w Holyrood zgromadzili się szkoccy możni by obradować nad okupem za uwięzionego Wilhelma I Lwa. W opactwie zbierał się także często w XIII i XIV wieku parlament szkocki, w związku z czym wydaje się prawdopodobne, iż istniała tu już wówczas także wydzielona część rezydencjonalna dla szkockich władców, wykorzystywana zwłaszcza przez Roberta I Bruce. Wiadomo, iż traktat pokojowy kończący pierwszą wojnę o szkocką niepodległość, zawarty w 1328 roku, podpisany został w Holyrood w komnacie królewskiej. Rola opactwa jako siedziby władcy wzrosła jeszcze bardziej w XV wieku. Urodził się w nim król Jakub II, koronowany w Holyrood w 1437 roku, prace budowlane prowadzono w klasztorze przed jego ślubem w 1449 roku, często mieszkał tu jego syn Jakub III, a wnuk, Jakub IV postanowił wznieść w latach 1498-1501 w pobliżu zabudowań klauzury królewski pałac.
W drugiej połowie XV wieku wzmocnienia wymagały osłabione sklepienia i mury kościoła opackiego, wsparte w czasach opata Crawforda przez przypory i łęki oporowe. Można przypuszczać, że do tego czasu miejscowa parafia w pełni ustanowiła swoje prawo do korpusu nawowego kościoła, ponieważ ten sam opat ufundował również nowe piękny portal wejściowy po stronie północnej. Mnisi tradycyjnie zarezerwowali sobie część prezbiterialną kościoła i transept, oddzielone od przeznaczonego dla ludzi świeckich korpusu.
W 1538 roku królewskie wpływy nad klasztorem wzrosły wraz z obraniem na opata komendatoryjnego Roberta Stewarta, syna Jakuba V, pełniącego swą funkcję aż do 1568 roku. Był to okres w trakcie którego klasztor znacznie ucierpiał, zarówno od wojen, jak i reform religijnych. W 1544 roku Holyrood zostało spalone i splądrowane przez wojska angielskie pod dowództwem Edwarda Seymoura. Dodatkowe zniszczenia przyniosła kolejna okupacja klasztoru z 1547 roku, w trakcie której żołnierze rozebrali ołowiane dachy oraz reformacja i rozruchy z 1559 roku. W 1570 roku Adam Bothwell, biskup Orkney a zarazem opat komendatoryjny Holyrood oskarżony został przez kapitułę zakonu o zaniedbania i brak prac renowacyjnych. Tłumacząc się ubóstwem zaproponował on całkowite rozebranie zrujnowanego prezbiterium i transeptu kościoła w celu pozyskania środków pieniężnych na odbudowę korpusu nawowego, na co uzyskał zgodę.
W 1633 roku Karol I postanowił, iż jego koronacja odbędzie się w dawnym kościele opackim, co przyczyniło się do przeprowadzenia prac remontowych, ale i wprowadzenia elementów barokowych w architekturę świątyni. Wkrótce potem wraz ze wzrostem znaczenia pałacu królewskiego parafianie zostali zmuszeni do zaprzestania użytkowania kościoła, a kiedy powstała nowa fara w Canongate w 1687 roku, korpus nawowy dawnego kościoła opackiego stał się oficjalnie królewską kaplicą. Już rok później została ona uszkodzona w trakcie rozruchów antykrólewskich.
W 1758 roku gruntownej naprawy wymagał dach pomniejszonego kościoła. Z uwagi na duże koszty usunięto wówczas przegniłe drewniane części, zastąpione ciężkimi kamiennymi płytami. Dodatkowe, nie przewidziane pierwotnie elementy, spowodowały obciążenia, których wzmocnienia wykonane za opata Crawforda nie były w stanie wytrzymać. W ciągu następnych dziesięciu lat sklepienia zawaliły się, a korpus nawowy kościoła popadł w ruinę.
Architektura
Holyrood usytuowano na wschodnim krańcu grzbietu wzniesienia, którego najwyższym punktem był znajdujący się po stronie zachodniej skalisty masyw zamkowej góry. Teren na którym umieszczono klasztor był stosunkowo równy, jedynie z niewielkim spadkiem ku wschodowi. Początkowo, do czasu osuszenia i uporządkowania w XIII wieku, był bagnisty i podmokły. W pobliżu znajdował się także nieduży staw, usunięty dopiero w 1507 roku w trakcie przebudowy klasztoru na pałac królewski.
Pierwszy, romański kościół klasztorny był raczej niewielką budowlą, lecz o bogatym programie architektonicznym. Składał się z jednonawowego korpusu na planie bardzo wydłużonego prostokąta, transeptu z bocznymi kaplicami po stronie wschodniej oraz prostokątnego prezbiterium o szerokości równej z nawą, wynoszącej około 7 metrów. Całość miała około 52 metrów długości.
Gotycki kościół, którego budowa rozpoczęła się około 1220 roku, był prawie dwukrotnie większy (około 96 metrów długości). Otrzymał obszerny bazylikowy korpus o trzech nawach i długości ośmiu przęseł, flankowany od zachodu przez dwie czworoboczne wieże, nietypowo wysunięte większością obwodu przed fasadę zachodnią. Po stronie wschodniej korpus sąsiadował z transeptem, którego północne i południowe ramię miało dwa przęsła długości i do których od wschodu przylegały po dwie kaplice. Budowlę zamykało okazałe prezbiterium wzniesiono na planie prostokąta o sześciu przęsłach długości i trzech nawach, do którego na późniejszym etapie przystawiono od południa trójprzęsłową kaplicę. Prawdopodobnie kościół nie posiadał wieży na przecięciu naw lub była ona niezbyt wysoka.
Wczesnogotycki korpus nawowy otrzymał bogato zdobione elewacje, zarówno od strony zewnętrznej jak i wewnętrznej. Szczególnie dekoracyjną formę miała fasada zachodnia korpusu oraz wież zachodnich, zwrócona w stronę Edynburga i zamku królewskiego. Ozdobiły ją ślepe arkady o ostrołukowym wykroju, wsparte na potrójnych i pojedynczych kolumienkach z kapitelami o roślinnych motywach. Na dolnym poziomie wewnątrz każdej arkady wstawiono trójliście, natomiast w ostrołukowych wnękach na drugim poziomie, ponad arkadami znalazły się czwórliście. Pomiędzy dolnym a środkowym poziomem, a także pomiędzy arkadami środkowego poziomu umieszczono okręgi z których każdy dolny pierwotnie mieścił rzeźbioną ludzką głowę. Nieco prostszą formę miał trzeci poziom z wąskimi arkadkami osadzonymi na pojedynczych wałkach. Pośrodku fasady osadzono główny portal wejściowy do kościoła, ostrołukowy, z każdej strony oflankowany wałkami, na zmianę większymi i mniejszymi, zaopatrzonymi w misternie rzeźbione roślinnymi motywami kapitele. Bogato udekorowano także archiwoltę oraz tympanon ze ślepymi ostrołukowymi arkadami na potrójnych wałkach, umieszczonymi na nadprożu z wyrzeźbionymi głowami aniołów. Do korpusu prowadziły również dwa kolejne portale: północny z drugiej połowy XV wieku oraz południowy łączący się z krużgankiem klasztornym, przeniesiony jeszcze z romańskiego kościoła z XII wieku.
Wewnątrz naw bocznych na ścianach w przyziemiu także zastosowano ślepe arkady, tutaj jednak co drugi wałek połączony został półkolistym łukiem, który przenikając się z sąsiednimi tworzył ostrołuczne arkadki. Nawy korpusu rozdzieliły filary o czterech wałkach w narożnikach i dwóch kolejnych, nieco mniejszych wałkach pośrodku każdej strony, osadzone na półkolistych bazach i zwieńczone kapitelami o motywach roślinnych. Filary podtrzymywały profilowane ostrołukowe arkady ponad którymi znajdowały się ostrołuczne przeźrocza triforium oraz na samej górze okna clerestorium. Triforium składało się z dwóch przeźroczy w każdym przęśle, rozdzielonych wałkiem służki sklepiennej, zakończonej wspornikiem tuż nad wierzchołkiem arkady międzynawowej. Służki które dzieliły triforium na linii przęseł opadały natomiast aż do posadzki, przechodząc w jeden z wałków filarów międzynawowych.
W drugiej połowie XV wieku korpus nawowy od północy wzmocniony został siedmioma przyporami, oraz kilkoma przyporami po stronie południowej. Prawdopodobnie nałożyły się one na słabsze starsze szkarpy. Nowe uzyskały uskokową formę i zwieńczenie w postaci sterczyny na każdej najniższej odsadzce, a także dużego pinakla na każdym wierzchołku przypory. Z każdej szkarpy wyrastał także łuk oporowy połączony z murem nawy głównej, a przez to rozpraszający siły wytworzone przez jej sklepienie.
Zabudowania klauzury znajdowały się po południowej stronie korpusu nawowego kościoła. Składały się z trzech skrzydeł otaczających szeroki na 27,4 metra wirydarz z krużgankami. Ciężko otworzyć ich dokładny układ, wiadomo jedynie, iż skrzydło wschodnie znajdowało się na przedłużeniu południowego ramienia transeptu i mieściło zakrystię oraz kapitularz w przyziemiu a najpewniej dormitorium michów na piętrze, zakończone na południu aneksem latrynowym. Około 1400 roku kapitularz został przebudowany uzyskując formę ośmiobocznej sali wysuniętej poza obrys kompleksu klauzury, nakrytej sklepieniem podtrzymywanym przez centralny filar. Zgodnie z regułą zakonną w skrzydle południowym mógł znajdować się refektarz, w pobliżu którego zwykle umieszczano kuchnię i kalefaktorium, natomiast skrzydło zachodnie mogło mieścić pomieszczenia cellarium. Około połowy XVI wieku skrzydło południowe zostało przedłużone ku wschodowi o długi, dwuskrzydłowy aneks mieszczący nowy refektarz („new frater”) i dwa bliżej nieznane pomieszczenia. Nie wiadomo czy stary refektarz przestał wówczas funkcjonować, czy wzorem niektórych innych opactw (np. Arbroath), jeden wykorzystywany był do codziennych zwykłych posiłków a drugi na uroczyste, wystawne uczty. Możliwe, iż stary refektarz przejęty został przez pałac królewski, stając się wielką aulą (great hall).
Na zachód od zabudowań klauzury najprawdopodobniej znajdował się średniowieczny budynek gościnny, będący także rezydencją szkockich monarchów. Na początku XVI wieku został on zastąpiony późnogotyckim pałacem o zabudowaniach rozmieszczonych wokół czworobocznego dziedzińca. W latach 1528 – 1536 w jego północno – zachodniej części wzniesiono budowlę o formie zbliżonej do masywnej wieży mieszkalnej o wymiarach 20,7 x 10,7 metra, z trzema cylindrycznymi wieżyczkami w narożach i czwartą wtopioną w północne skrzydło pałacu. Powstała ona bardziej by powiększyć przestrzeń mieszkalną, niż zwiększyć obronność założenia. Droga do niej wiodła od strony zachodniej, poprzez wzniesiony przez Jakuba IV podłużny budynek bramny z ostrołukowym portalem wjazdowym, zwieńczony przy krótszych bokach przedpiersiem z krenelażem i obłymi bartyzanami.
Na południe i południowy – zachód od zabudowań klauzury oraz pałacu królewskiego, w XVI wieku a zapewne już i wcześniej, znajdowały się liczne mniejsze zabudowania gospodarcze (browar, spichrze, stajnie, obory) i mieszkalne (przeznaczone dla członków konwentu, którym zakonna reguła poluzowała już nakaz wspólnego spania w dormitorium). Usytuowane były one prostopadle i równolegle do siebie, tworząc szereg dziedzińczyków, ogródków i przejść, sąsiadujących na południu z ogrodzonym kamiennym murem sadem i ogrodami klasztornymi, a dalej ze stawami rybnymi zasilanymi wodą małej rzeki. W drugiej połowie XVI wieku po wschodniej stronie kompleksu mieścił się trójskrzydłowy dom opata komendatoryjnego wraz z wydzielonym ogrodem opackim.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachował się jedynie zrujnowany korpus nawowy kościoła opackiego oraz wieża północno – zachodnia. Prezbiterium i transept widoczne są w postaci zarysowanych na ziemi fundamentów, natomiast na terenie zabudowań klauzury częściowo znajduje się pałac o nowożytnej stylistyce architektonicznej. Ślady dawnych krużganków widoczne są tylko przy południowej części korpus nawowego. Jedyną częścią kościoła która zachowała sklepienie jest dziś nawa południowa. Ruiny opactwa są udostępnione dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Gallagher D.B., Holyrood Abbey: the disappearance of a monastery, „Proc Soc Antiq Scot”, vol. 128, 1998.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 2, Edinburgh 1896.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, An Inventory of the Ancient and Historical Monuments of the City of Edinburgh with the Thirteenth Report of the Commission, Edinburgh 1951.