Historia
Kościół kolegiacki Trójcy Świętej (Trinity College) wybudowany został z inicjatywy Marii z Geldrii, małżonki króla Jakuba II, krótko po jego śmierci w 1460 roku w trakcie oblężenie angielskiego Roxburgh. Dokument fundacyjny wystawiony został w 1462 roku, także dla powiązanego ze świątynią szpitala Świętej Trójcy. Powoływał on przy kościele kolegiatę z proboszczem, ośmioma prebendami i dwoma chórzystami. Rok później fundatorka zmarła, lecz prace nad budową kontynuowano do 1531 roku, choć zdołano ukończyć jedynie prezbiterium oraz transept.
Po sukcesie reformacji w Szkocji kościół przeszedł na własność Korony, a następnie w 1567 roku pod zarząd rady miejskiej Edynburga, która utrzymywała szpital jako przytułek dla ubogich mieszczan. W 1576 roku szpital był już w złym stanie, dlatego w 1585 przeniesiono go na miejsce domów kanoników, zniszczonych paręnaście lat wcześniej w trakcie tumultów antykatolickich.
W pierwszej połowie XIX wieku budynek kościoła nabyty został przez spółkę North British Railway, która w 1848 roku przystąpiła do rozbiórki zabytku, by zrobić miejsce dla stacji kolejowej Waverley. Wzbudziło to zrozumiały protest osób zrzeszonych przy Society of Antiquaries of Scotland. Choć nie okazał się on skuteczny, gdyż kościół miał zostać rozebrany, to jednak demontaż miał być prowadzony planowo, z oznaczaniem poszczególnych elementów, by mogło być możliwe ich ponowne złożenie w innym miejscu. Niestety, w wyniku procesu sądowego kamienie musiały leżeć bez ochrony przez prawie trzydzieści lat na wzgórzu Calton, gdzie stanowiły dogodne źródło materiału budowlanego dla okolicznej ludności. Ostatecznie tylko część z nich została wykorzystana do odbudowy kościoła Świętej Trójcy w 1872 roku.
Architektura
Kościół wzniesiono w obniżeniu terenu pomiędzy edynburskim Starym Miastem a wzgórzem Calton, na miejscu starszej kaplicy św. Niniana oraz w pobliżu murów miejskich i bramy św. Andrzeja (po zewnętrznej stronie obwodu obronnego). Po jego południowej stronie stały domy mansjonarzy i kanoników, zwrócone fasadami w stronę biegnącej na linii północ – południe ulicy i znajdującego się za nią szpitala Trójcy Świętej. Po zachodniej i południowo – zachodniej stronie kościoła rozpościerały się ogrody, pośrodku których przepływał niewielki strumień.
Kościół składał się z transeptu zwieńczonego pośrodku czworoboczną wieżą oraz trójnawowego, trójprzęsłowego prezbiterium zamkniętego od wschodu na wysokości nawy głównej pięcioboczną apsydą. Po stronie północnej prezbiterium usytuowana została ogrzewana kominkiem zakrystia, natomiast przy przęśle południowo – zachodnim, tuż przy transepcie, pomiędzy przyporami utworzono kruchtę. Komunikację pionową zapewniać miały dwie wieżyczki ze spiralnymi klatkami schodowymi: jedna w narożniku zakrystii, druga w kącie otworzonym przez północne ramię transeptu i nawę. Korpus nawowy, którego budowa nie rozpoczęła się na większą skalę, z pewnością planowany była jako budowla trójnawowa.
Nawet w swej nieukończonej postaci, kościół był wspaniałym przykładem budowli późnogotyckiej. Bazylikowe prezbiterium opięte zostało od zewnątrz wysokimi, zwieńczonymi sterczynami przyporami, połączonymi z nawą główną łękami oporowymi, pomiędzy którymi przepruto duże ostrołukowe okna. Większe trzy otwory okienne znalazły się w apsydzie wschodniej, gdyż miała ona wysokość równą nawie głównej. Przyporami w narożnikach zwieńczone zostały również oba ramiona transeptu, rozświetlane wielkimi czwórdzielnymi oknami ostrołukowymi. W ich górnych partiach umieszczono schowaną za przedpiersiem galerię, z której nadmiar wody usuwany był przez rzygacze, rzeźbione na kształt zwierząt i różnych bestii. Wyjątkowo ozdobną formę otrzymała podsklepiona kruchta południowa. Była ona otwarta, ale zwieńczona profilowaną arkadą uformowaną w ośli grzbiet, flankowaną przez dwa wsporniki i dwa baldachimy, pierwotnie mieszczące rzeźby.
Wewnątrz nawy boczne prezbiterium przykryto sklepieniami krzyżowo – żebrowymi o prostokątnych przęsłach ustawionych dłuższymi bokami równolegle do osi kościoła. Dla odmiany prostokątne przęsła nawy głównej, usytuowane prostopadle do osi, zwieńczono bardziej wyszukanym sklepieniem gwiaździstym z żebrami spiętymi rzeźbionymi zwornikami i opadającymi wiązkami na służki ze wspornikami. Te ostatnie miały bardzo ciekawe formy w postaci diabłów, ludzkich postaci o nietypowych pozycjach czy też masek o ekspresyjnych grymasach. Nawy prezbiterium porozdzielane zostały ostrołukowymi arkadami opartymi na zdobionych wałkami filarach.
Stan obecny
Teoretycznie kościół można obecnie obejrzeć, lecz jest to jedynie nawa główna prezbiterium, poskładana w drugiej połowie XIX wieku z nielicznych zachowanych oryginalnych elementów, pozbawiona wielu detali architektonicznych i wciśnięta w ściśle ją otaczającą współczesną zabudowę. Dziś o pierwotnym wyglądzie kościoła o wiele więcej mówią ryciny wykonane przed rozbiórką z 1848 roku. Na niektórych blokach kamieni Trinity College wciąż dojrzeć można numerację pomagającą przy odbudowie budowli. Wewnątrz zobaczyć można arkady międzynawowe, kapitele, sklepienie z bogato zdobionymi zwornikami, piscinę z baldachimem oraz przeniesiony XV-wieczny kominek z rzeźbionymi motywami figuralnymi głowicami o wysokiej jakości artystycznej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1897.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, An Inventory of the Ancient and Historical Monuments of the City of Edinburgh with the Thirteenth Report of the Commission, Edinburgh 1951.