Historia
Edynburski kościół św. Idziego wzniesiono w pierwszej połowie XII wieku, w czasie panowania króla Dawida I, pierwotnie jako świątynię farną wydzieloną ze starszej parafii św. Cuthberta. W okresie tym Edynburg uzyskał status miasta (burgh), zaś teren na którym leżał kościół należał do Zakonu Rycerzy św. Łazarza (potwierdzenia własności dokonał papież Innocenty III). W 1243 roku romański kościół miał być konsekrowany przez Davida de Bernhama, biskupa St Andrews, co prawdopodobnie wiązało się z jakąś większą, lecz nieznaną przebudową pierwotnej budowli (przypuszczalnie wybudowane zostało większe prezbiterium na miejscu starszej apsydy).
Nie wiadomo czy kościół poniósł duże straty na przełomie XIII i XIV wieku w trakcie pierwszej wojny o szkocką niepodległość. Zniszczenia mogły być zadane przez wojska Edwarda III w 1322 roku, kiedy to spustoszono pobliskie opactwo Holyrood. Nawet jeśli tak się stało, to w późnoromańskiej formie kościół św. Idziego funkcjonował do późnych lat XIV wieku, do momentu przebudowy gotyckiej. Być może wymusiły ją wydarzenia z 1385 roku, kiedy to Edynburg przez pięć dni okupowany i pustoszony był przez armię Ryszarda II, choć już w 1387 roku John Skuyer, John Primrose i John ze Scone dobudować mieli do korpusu nawowego pięć kaplic, co wskazywałoby na podjęcie prac nad przebudową i wzniesieniem nowej nawy jeszcze przed wydarzeniami z 1385 roku. Być może jeszcze w trzeciej ćwierci XIV wieku dobudowane zostały nawy boczne oraz niewielki transept. Z pewnością w 1387 roku istniała już wieża nad przecięciem naw, a do 1391 roku ukończono prace nad wspomnianymi powyżej kaplicami.
W 1393 roku król Robert III przekazał patronat nad kościołem opactwu Scone, w zamian za wydatki poniesione przez mnichów trzy lata wcześniej w związku z koronacją i pogrzebem jego ojca. Późniejsze zapisy wskazują jednak, że monarcha mianował duchownych u św. Idziego, co sugeruje, że kościół wkrótce potem powrócił pod opiekę Korony. W 1419 roku Archibald Douglas, czwarty earl Douglas, wysłał do papieża Marcina V pierwszą, jeszcze nieskuteczną suplikę o podniesienie kościoła do rangi kolegiaty. Kolejne, także negatywnie rozpatrzone, wysyłano w 1423 i 1429 roku. Kolegiatę z sześcioma kanonikami, proboszczem i czterema członkami chóru ufundowano ostatecznie dopiero w 1468 roku. Nieco wcześniej, w okresie wysyłania petycji, William Preston z Gorton za zgodą króla francuskiego przywiózł do Edynburga relikwię ramienia kości św. Idziego, co doprowadziło do dobudowania do kościoła w połowie XV wieku nowej nawy dla uhonorowania dobroczyńcy. Wkrótce potem rozbudowano także prezbiterium kolegiaty, powiększono północne ramię transeptu, podwyższono mury nawy głównej i zamontowano w niej okna a wewnątrz założono nowe sklepienie gwiaździste. W 1470 roku papież Paweł II wyłączył kościół na prośbę Jakuba III spod jurysdykcji biskupów St Andrews.
Pod koniec średniowiecza bryłę kościoła wciąż powiększano, dobudowując na przełomie XV i XVI wieku kaplicę czy też nawę św. Antoniego przy południowym ramieniu transeptu. W 1507 roku Walter Chepman, kupiec a zarazem pierwszy szkocki drukarz, uzyskał zgodę na ufundowanie od wschodu kaplicy jego imienia, konsekrowanej w 1513 roku. W tym samym roku burmistrz Edynburga, sir Alexander Lauder of Blyth zbudował po zachodniej stronie kruchty południowej dwuprzęsłową kaplicę, a w 1518 roku wybudowano kaplicę Świętej Krwi przy kruchcie i południowym ramieniu transeptu. Maksymalne wymiary kościół uzyskał po wzniesieniu późnogotyckiej zakrystii po wschodniej stronie północnego ramienia transeptu, po raz pierwszy odnotowanej w źródłach pisanych w 1558 roku.
W 1559 roku w obliczu postępującej w Szkocji reformacji, rada miejska Edynburga wynajęła oddział zbrojnych dla ochrony kolegiaty św. Idziego, a jej cenne precjoza porozdzielała pomiędzy zaufanych mieszczan. Pomimo tych działań miasto wkrótce zajęły wojska protestanckich możnych, a główna osobistość szkockiej reformacji, John Knox, stał się pierwszym niekatolickim kaznodzieją i duchownym (ministrem) kościoła św. Idziego. Zmiana wyznania doprowadziła do gruntownej przemiany wewnętrznego wystroju budowli, którą pozbawiono bogatego, średniowiecznego wyposażania (jego wynoszenie z kościoła, zlecone szkockim marynarzom, trwać miało aż 9 dni). Pobielono także ściany, zainstalowano ambonę, przykościelny cmentarz zamknięto, a pod koniec XVI wieku w wieży urządzono więzienie. W początkowym okresie reformacji przegrodzono również wnętrze kościoła, by mógł on służyć kilku różnym kongregacjom, a także celom świeckim, jak sesjom sądu i parlamentu czy bibliotece. Część wschodnia i transept zostały wydzielone w tzw. Old (Great) Kirk, natomiast korpus nawowy stał się New (Little) Kirk.
W 1633 roku kościół św. Idziego w drodze na koronację odwiedził Karol I i jeszcze w tym samym roku budowlę podniesiono do rangi katedry, jako siedzibę nowego biskupstwa edynburskiego. Rozpoczęto w związku z tym przebudowę wnętrz w celu dostosowania kościoła do nowych potrzeb Katolików. Prace te nie były jeszcze ukończone, gdy w 1637 roku z powodu zmiany katechizmu wybuchł miejski tumult, podobno zapoczątkowany rzuceniem stołka przez niezadowoloną handlarkę Jenny Geddes w kleryka Jamesa Hannaya. Rozruchy doprowadziły w 1638 roku do zjednoczenia szkockich prezbiterian, co w konsekwencji zapoczątkowało tzw. wojnę biskupią. W jej trakcie kościół św. Idziego ponownie stał się świątynią protestancką, aż do momentu restauracji monarchii w 1660 roku i odnowienia biskupstwa edynburskiego.
Na początku XIX wieku rozebrano stojące tuż przy kościele od czasów średniowiecza budynki Luckenbooths i Old Tolbooth, wraz ze sklepami i straganami które przystawione były do ścian świątyni. Dzięki temu zauważono, iż ściany budowli przechylają się, co wymusiło w 1817 roku zlecenie przez radę miejską Archibaldowi Elliotowi projektu renowacji kościoła. Jego drastyczna i gruntowna przebudowa na szczęście nie została podjęta z powodu braku środków finansowych. Renowację przeprowadził dopiero William Burn między 1829 a 1833, choć i on wpłynął na znaczącą zmianę wyglądu budowli, zwłaszcza od strony zewnętrznej. Pod koniec XIX wieku trzy z czterech użytkujących katedrę kongregacji opuściły kościół, co ułatwiło usunięcie wewnętrznych przegród i przeprowadzenie w latach 1872 – 1883 renowacji, w trakcie której częściowo regotycyzowano wnętrze, lecz i powiększono bryłę o nowe dobudówki. W latach 1909 – 1911 wzniesiono największą z nich, kaplicę Thistle, a ostatni duży remont katedry miał miejsce w latach 1979 – 2011.
Architektura
Kościół św. Idziego wzniesiono na fragmencie płaskiego terenu, będącego częścią grzbietu opadającego od położonego na zachodzie wzgórza zamkowego ku Holyrood na wschodzie, przy głównej arterii komunikacyjnej (High Street) przebiegającej przez miasto ze wschodu na zachód. Do XIV wieku znajdował się on we wschodniej części miasta, natomiast po wzniesieniu miejskich murów obronnych w połowie XV wieku i powiększeniu obszaru miasta ku wschodowi, świątynia uzyskała centralną pozycję. Pierwotnie kościół otoczony był terenem cmentarza farnego.
W okresie romańskim kościół prawdopodobnie składał się z pojedynczej nawy (wielkością zbliżonej do gotyckiej nawy głównej), zamkniętej na wschodzie apsydą. Od końca XIV wieku miał już formę budowli trójnawowej, pięcioprzęsłowej z transeptem i czteroprzęsłowym oraz trójnawowym prezbiterium po stronie wschodniej, początkowo o halowej formie, wzniesionym na planie prostokąta. Od południa do bryły kościoła dostawionych zostało w 1387 roku pięć kaplic oraz kruchta prowadząca do środkowej kaplicy. Ta ostatnia była dwukondygnacyjna z pomieszczeniem na piętrze oświetlanym przez gotycki wykusz okienny, podtrzymywany przez wspornik o kształcie anioła trzymającego herb miasta. Górne pomieszczenie dostępne było poprzez wieżyczkę komunikacyjną umieszczoną w kącie, po zachodniej stronie kruchty.
Jedyną pozostałością romańskiego kościoła była pod koniec XIV wieku kruchta prowadząca do nawy północnej korpusu, nadbudowana w gotyku o górną kondygnację i zaopatrzona, podobnie jak kruchta północna, w wykusz okienny. Wkrótce po wzniesieniu pięciu kaplic południowych, do kruchty północnej od zachodu dostawiono kolejną nawę, czy też kaplicę (Albany Aisle), posiadającą dwa przęsła otwarte na wnętrze kościoła dwoma arkadami opartymi na środkowym filarze. Na początku XV wieku także wschodnia część romańskiej kruchty została zastawiona dwoma kaplicami.
W pierwszych latach XV wieku na przecięciu naw rozpoczęto budowę (lub przebudowę) czworobocznej wieży. Jej niższy poziom, przepruty z każdej strony dużym ostrołukowym oknem z maswerkiem w kształcie litery Y ukończono około 1416 roku, natomiast górna kondygnacja z trzema oknami z każdej strony, wszystkimi zwieńczonymi trójliśćmi, ostatecznie ukończona została w drugiej połowie XV wieku. Powstała wówczas nietypowa iglica o kształcie korony utworzonej z ukośnych łęków oporowych, czterech narożnych i czterech wyrastających pośrodku każdej strony wieży, zwieńczonych kilkoma sterczynami. Największy pinakiel osadzono na środku, w punkcie zbiegu łęków i ozdobiono żabkami. Iglice koronowe były nieliczne na terenie Szkocji, druga wzniesiona została na wieży kaplicy uniwersyteckiej w Aberdeen, pierwotnie podobna istniała także na kościele św. Michała w Linlithgow. Najpewniej wzorem dla nich była iglica kościoła św. Mikołaja z angielskiego Newcastle.
Około 1450 roku rozbudowana już i nieregularna bryła kościoła po raz kolejny została powiększona, tym razem poprzez dostawienie bocznej nawy Prestona po południowej stronie prezbiterium. W drugiej połowie XV stulecia, z okazji podniesienia kościoła do rangi kolegiaty, prezbiterium przedłużono o jedno przęsło po stronie wschodniej, a jego nawę główną podwyższono i zaopatrzono w okna clerestorium, nadając mu formę bazylikową. Kolejną modyfikacją było przedłużenie obu ramion transeptu, w okresie tym już zbyt krótkich, z powodu dostawiania licznych aneksów do korpusu nawowego i prezbiterium.
Całe wnętrze kościoła otrzymało w średniowieczu sklepienia, przy czym przykrycie nawy głównej korpusu znajdowało się nieco wyżej niż naw bocznych. Oparto je na dwóch rzędach ośmiu filarów w korpusie, czterech masywnych filarach na przecięciu naw i kolejnych sześciu, a od drugiej połowy XV wieku ośmiu filarach w prezbiterium. Dwa późnogotyckie filary otrzymały inną formę od prostych, starszych filarów ośmiobocznych. Udekorowano je bogatym profilowaniem i osadzono na wyższych rzeźbionych bazach. Bogato udekorowano także kapitele filarów, ozdobione głowami cherubinów. Sklepienie nawy głównej części prezbiterialnej po podwyższeniu około 1460 roku otrzymało formę gwiaździstą z profilowanymi żebrami, spiętymi wyszukanymi rzeźbionymi zwornikami, między innymi w postaci aniołów trzymających tarcze herbowe i ornamentów roślinnych z inskrypcjami. Sklepienie północnej nawy korpusu przebudowane zostało na początku XV wieku, wtedy też zapewne wzniesiono sklepienia nad transeptem. Założenie nowego sklepienia nad nawą główną części prezbiterialnej było konieczne po jej podwyższeniu w drugiej połowie XV wieku.
Stan obecny
Przebudowy z XIX wieku znacząco wpłynęły na zmianę pierwotnego wyglądu kościoła św. Idziego, zwłaszcza od strony zewnętrznej. Na skutek tych przekształceń nawa główna korpusu została podwyższona o 4,8 metra i zaopatrzona w nowe okna w clerestorium, zewnętrzne elewacje oblicowano nowymi blokami szarego piaskowca o grubości 20-25 cm, połączonymi żelaznymi klamrami z oryginalną kamieniarką, wymieniono portale wejściowe w fasadzie zachodniej oraz z północnej i południowej części transeptu, wymieniono większość maswerków okiennych, a przede wszystkim utworzono symetryczną fasadę zachodnią poprzez zastąpienie okien kaplicy północnej i południowej ślepymi wnękami z laskowaniem i maswerkami. Drastycznym posunięciem było również wyburzenie kruchty północnej (wraz z bezcennym romańskim portalem) i południowej wraz z sąsiednimi dwoma przęsłami. Obie te kruchty były konstrukcjami dwukondygnacyjnymi z wykuszami okiennymi, co „odtworzono” w wejściu zachodnim przy nowej kaplicy Moreya.
We wnętrzu korpusu podwyższenie nawy głównej wymusiło założenie w niej nowego sklepienia, podwyższenie arkad międzynawowych, wymieniono także filary międzynawowe, wzorowane na filarach znajdujących się w prezbiterium. Z tego powodu obecnie za najstarsze uchodzą masywne filary na przecięciu naw, wzniesione pod koniec XIV wieku, choć i północny i południowy transept zostały podwyższone w trakcie XIX-wiecznej renowacji i ponownie zasklepione. Najwięcej zabytkowej substancji pozostało w prezbiterium, posiadającym większość murów z końca XIV wieku oraz XV-wieczne przęsła wschodnie wraz z założonym wówczas po raz drugi sklepieniem nad nawą główną chóru. Jedyne w pełni oryginalne okno zachowało się w ścianie wschodniej północnego ramienia transeptu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Cathedrals, London 1997.
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 2, Edinburgh 1896.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, An Inventory of the Ancient and Historical Monuments of the City of Edinburgh with the Thirteenth Report of the Commission, Edinburgh 1951.