Historia
Dunkeld stanowiło kościelną siedzibę już od połowy IX wieku. W 849 roku Kenneth I MacAlpin, król Dalriady i Piktów, sprowadzić miał tutaj z Iony relikwie św. Kolumbana i złożyć w ufundowanym przez siebie kościele, a w 869 roku miejscowy opat opisany został jako główny biskup królestwa. Choć w późniejszym okresie prymat zaczęło dzierżyć St Andrews, w Dunkeld jakaś chrześcijańska społeczność musiała przetrwać do czasu ożywienia życia religijnego za czasów Alexandra I w pierwszej połowie XII wieku. Pierwszy biskup odrodzonej diecezji odnotowany został w 1114 roku, zaś na początku XIII wieku przy kościele zaczęła się rozwijać kapituła świeckich kanoników.
Budowę gotyckiej katedry rozpoczęto w pierwszej połowie XIII wieku, lecz wzniesiono wówczas jedynie prezbiterium, w którym w 1249 roku pochowany został biskup Geoffrey. Prace nad korpusem nawowym rozpoczęto dopiero w 1406 roku za biskupa Roberta Cardeny, a ukończono w czasach biskupa Thomasa Laudera (1452–1475) w trzeciej ćwierci XV wieku. W okresie rządów tego ostatniego zbudowano także kruchtę, kapitularz i zakrystię, nie ukończono natomiast zaczętej w 1469 roku budowy wieży północno – zachodniej, która ostatecznie powstała w czwartej ćwierci XV wieku, za biskupa Jamesa Livingstona (1475–1483).
Kres świetności katedry przyniosła reformacja. W 1560 roku budowla została ogołocona z wyposażenia, a dach nad korpusem nawowym został zdemontowany, po tym jak wierni nowego wyznania zaczęli korzystać jedynie z prezbiterium. W 1691 roku użytkowaną część kościoła poddano renowacji, ponowne prace remontowe prowadzono w latach 1814-1815 pod nadzorem Archibalda Elliota oraz w 1908 roku.
Architektura
Kościół u schyłku średniowiecza osiągnął formę okazałej trójnawowej bazyliki składającej się z siedmioprzęsłowego korpusu, bardzo długiego, choć tylko czteroprzęsłowego prezbiterium o wymiarach 31,4 x 8,8 metra, zamkniętego na wschodzie ścianą prostą, dwuprzęsłowego i dwukondygnacyjnego kapitularza po jego północnej stronie (8,2 x 6,1 metra), kruchty przy ścianie nawy południowej i czworobocznej w planie wieży umieszczonej w północno – zachodnim narożniku korpusu. Dodatkowo przy fasadzie zachodniej usytuowano ryzalitową, wieloboczną wieżyczkę mieszczącą klatkę schodową. Całość kościoła osiągnęła aż około 80 metrów długości, przy relatywnie małej szerokości.
Wygląd korpusu nawowego odpowiadał cechom charakterystycznym dla późnogotyckiej architekty szkockiej z drugiej połowy XV wieku, czerpiącej często z romańskiego dziedzictwa. Podzielono go na trzy nawy dwoma rzędami 12 cylindrycznych, masywnych kolumn, podtrzymujących ostrołukowe arkady oraz dla odmiany rzędy półkoliście zwieńczonych otworów triforium, nad którymi utworzono trzecią kondygnację w postaci ostrołukowych okien nawy głównej. Otwory triforium nie były otwarte na zwyczajową galerię, prawdopodobnie z powodu zbyt cienkich murów. Wszystkie nawy korpusu przykryto drewnianymi stropami, choć nawę południową początkowo planowano zasklepić, gdyż wzniesiono wyprowadzenia żeber (o budowie stropu świadczą ślady po metalowych czopach przytrzymujących belki).
Okna naw bocznych i nawy głównej udekorowane zostały maswerkami ze zwieńczeniami w trójliście, przy czym w nawie głównej były to okna wyłącznie dwudzielne, a w nawach bocznych dwudzielne, trójdzielne (dwa przęsła najbliższe prezbiterium), a nawet jednodzielne (przęsło zachodnie nawy południowej). Fasadę zachodnią wtórnie przepruto w drugiej połowie XV wieku wielkim ostrołukowym oknem, pierwotnie wypełnionym maswerkiem o motywie zbliżonym do zastosowanego w południowym transepcie kościoła św. Michała w Linlithgow. Okno to umieszczone zostało niesymetrycznie, z lekkim przesunięciem ku północy. Wyjątkowy otwór okienny oświetlał także przęsło północno – zachodnie, gdyż jako jedyny miał on czworoboczne ościeże. Co ciekawe podobnie wyróżniały się także okna umieszczone w tych samych miejscach w nieodległych kościołach w Dunblane i w kościele św. Jana w Perth.
Bardzo szerokie przęsła prezbiterium przeprute zostały dużymi ostrołukowymi oknami z maswerkami. Pomiędzy każdą przyporą znalazło się jedno okno, natomiast same przypory zwieńczone zostały sterczynami. Z dwóch sterczyn w obu narożnikach wschodnich wyrosły pinakle o formie masywnych wieżyczek, z elewacjami porozdzielanymi wnękami i trójkątnymi szczycikami. Wewnątrz prezbiterium od nawy oddzielało pierwotnie bogato zdobione lektorium, szerokie na całą rozpiętość przęsła nawy głównej.
Stan obecny
Obecnie użytkowana na cele liturgiczne oraz zadaszona jest tylko wschodnia część katedry – prezbiterium, oraz kapitularz w którym mieści się dziś niewielka ekspozycja muzealna. W dobrym stanie przetrwała także wieża północno – zachodnia, w której podsklepionym przyziemiu znajduje się piktyjski płaskorzeźbiony kamień oraz kolejne kamienne płyty z końca średniowiecza i XVI-wieczny fresk przedstawiający między innymi cudzołożnicę (pomieszczenie to zapewne wykorzystywano do przeprowadzania sądów). Mury korpusu nawowego pozostają niezadaszone, choć prawie w pełni zachowane, łącznie z większością okiennych maswerków. Warty obejrzenia jest znajdujący się w niszy ściany południowej późnogotycki nagrobek biskupa Cardeny. Wieża i korpus nawowy znajdują się pod opieką świeckiej organizacji zajmującej się ochroną dziedzictwa architektonicznego, Historic Scotland.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Cathedrals, London 1997.
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1897.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.