Historia
Niewielka kaplica pod patronatem miejscowego rodu Home, znajdowała się w Dunglass co najmniej od pierwszej ćwierci XV wieku. Nie ma pewności kiedy dokładnie została wzniesiona, wiadomo jedynie, iż musiała funkcjonować przed 1421 rokiem, kiedy to wspomniano ją w przywileju sir Alexandra Home. Nieco później opłacił on księdza mającego modlić się w kaplicy za dusze członków rodu Home, a w 1443 roku kościół podźwignięto do rangi kolegiaty. Z tego powodu, by odzwierciedlić powiększony status świątyni, przystąpiono do gruntownej rozbudowy kaplicy.
Kolegiata funkcjonowała do okresu reformacji, około 1563 roku. W kościele prawdopodobnie przestano wówczas urządzać msze, choć sądząc po nagrobkach jeszcze w XVII wieku wykorzystywany był co najmniej w celach pogrzebowych. W XVIII stuleciu budynek służył już tylko jako stajnia i magazyn rolniczy, co doprowadziło do zniszczenia wschodniej ściany prezbiterium. Na początku XIX zabytek wykupił sir John Hall, dzięki czemu przeprowadzono pierwsze niezbędne prace zabezpieczające.
Architektura
Kościół od czasu przebudowy z lat 40-tych XV wieku składał się z prostokątnego w planie, jednonawowego korpusu (12,2 x 6,1 metra wewnątrz), nieco węższego, także prostokątnego prezbiterium po stronie wschodniej (10 x 5,4 metra wewnątrz) i dostawionej do niego od północy zakrystii, czy też kaplicy grobowej (4,1 x 4,6 metra). Po niedługim czasie dobudowany został również transept oraz niewysoka, czworoboczna wieża na przecięciu naw. Ostatecznie kościół osiągnął w całości 27,7 metra długości i 19,2 metra szerokości na linii transeptu.
By wzmocnić obciążone mury nawy, do jej dłuższych ścian dostawiono uskokowe przypory. Dwie podobne szkarpy wzmocniły także prezbiterium, zostały tam jednak dostawione w dość nietypowy sposób, niejako na przedłożeniu ścian wzdłużnych. Od strony zewnętrznej kościół otrzymał dość proste i surowe elewacje, przeprute jedynie trzema portalami wejściowymi oraz oknami zwieńczonymi ostrołukami i łukami odcinkowymi. Te ostatnie znajdowały się w południowej (dwa) i północnej (jedno) ścianie prezbiterium; były dwudzielne i wypełnione trójlistnymi maswerkami. Okna ostrołuczone przebito we wszystkich ścianach szczytowych oraz po jednym od północy i południa nawy, blisko transeptu. Wieżę oświetlały dużo węższe lancetowate okna zwieńczone trójliśćmi. Portale umieszczono w południowej ścienia prezbiterium (dla kapłana) oraz w bocznych, wzdłużnych murach nawy, w jej zachodniej części (dla wiernych). Wszystkie oprofilowano wałkami i wklęskami oraz zamknięto półkoliście, zaopatrzono też w półkoliste archiwolty osadzone na rzeźbionych konsolach. Całość budowli opięto w dolnej partii cokołem, w górnej natomiast, nie licząc ścian szczytowych, gzymsem podokapowym. Dachy nawy, transeptu i prezbiterium utworzono z kamiennych płyt podczas gdy wieża prawdopodobnie zwieńczona była wysokim hełmem.
Wewnątrz kościoła wszystkie jego części poza wieżą przykryto ostrołukowymi sklepieniami kolebkowymi, co nadało budowli wyraźnie szkocki charakter (kolebki były tam bardzo popularne w okresie późnego gotyku). Ozdobną formę otrzymały jedynie ostrołukowe, profilowane arkady na przecięciu naw oraz okienne ościeża. Na tle prostego wnętrza najbardziej wyróżniały się sedilia, osadzone w południowej ścianie prezbiterium. Każdą z ich trzech części porozdzielano płaskorzeźbionymi sterczynami, zwieńczono łukiem w ośli grzbiet, a także wypełniono trójlistnym maswerkiem. Boki arkad wsparto na rzeźbionych kapitelach, zaś środkową arkadę podparto wspornikami uformowanymi na kształt aniołów: jednego z tarczą, a drugiego grającego na skrzypcach.
Dość nietypowo usytuowane zostały filary podtrzymujące wieżę, zapewne z powodu jej wzniesienia wraz z transeptem na późniejszym etapie (jeszcze w XV wieku ale przed umieszczeniem sklepień w nawie i prezbiterium). Dwa zachodnie filary zostały wysunięte z narożników korpusu w kierunku przecięcia naw i połączone z tymi narożnikami jedynie za pomocą wąskiego pasa muru. Wschodnie filary umieszczono już na linii murów transeptu, w efekcie czego wieża usytuowana została lekko na wschód od miejsca przecięcia naw. Wejście do wieży musiało prowadzić za pomocą drewnianych schodów lub drabiny, gdyż portal górnego pomieszczenia umieszczony został wysoko nad posadzką. Nad posadzką kościoła mieściła ona trzy kondygnacje oraz poddasze umieszczone wewnątrz hełmu.
Stan obecny
Kolegiata w Dunglass to obecnie w Szkocji jeden z najlepiej zachowanych późnogotyckich kościół wzniesionych w niewielkich miasteczkach. Przetrwał praktycznie w całości poza dachem wieży, wyłomem we wschodniej ścianie prezbiterium i poniszczonymi maswerkami w większości okien. Uniknął także jakichkolwiek znaczniejszych przeróbek z okresu nowożytności. Obecnie znajduje się pod opieką Historic Scotland i jest udostępniony dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1897.
Salter M., The old parish churches of Scotland, Malvern 1994.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eighth report with inventory of monuments and constructions in the county of East Lothian, Edinburgh 1924.