Historia
Pierwsza społeczność mnichów benedyktyńskich osiadła w Dunfermline około 1070 roku z inicjatywy Małgorzaty, córki angielskiego księcia Edwarda Wygnańca. Rok wcześniej w trakcie ucieczki z Anglii po inwazji sił Wilhelma Zdobywcy, sztorm zmusił jej statek do przybicia do szkockiego brzegu, gdzie oddała się pod opiekę króla Malcolma III Cenmore, którego wkrótce poślubiła. Jako królowa Małgorzata zaangażowała się w kościelne reformy, fundacje nowych świątyń, odbudowę opactwa na wyspie Iona i budowę kościoła Świętej Trójcy w Dunfermline. Została w nim pochowana w 1093 roku, wraz ze swym niewiele wcześniej zmarłym mężem, zabitym w trakcie oblężenia angielskiego zamku Alnwick.
W 1128 roku syn Małgorzaty i Malcolma III, król Dawid I, przeprowadził ponowną fundację opactwa w Dunfermline, które uposażył i wzbogacił o przywileje. Rozpoczęto wówczas przy pomocy mistrzów budowlanych z Durham (gdzie prace stanęły po śmierci biskupa Flambarda) budowę nowego okazałego romańskiego kościoła klasztornego, mającego się stać miejscem pochówku przyszłych władców Szkocji. Prace rozpoczęto od prezbiterium i transeptu, a po ich wzniesieniu przystąpiono do wyburzania starego kościoła, na miejscu którego stanął korpus nawowy. W pobliżu stanąć miały również zabudowania konwentu wraz z domem gościnnym wykorzystywanym przez szkockich władców. Pierwszym zwierzchnikiem klasztoru mianowany został Geoffrey, przeor z Canterbury, a konsekracja kościoła opackiego odbyła się w 1150 roku.
Około 1249 roku ukończona została budowa nowego prezbiterium kościoła. Rok później kanonizowana została przez papieża Innocentego IV Małgorzata, fundatorka Dunfermline. Jej ciało przeniesiono wówczas do nowo wybudowanej kaplicy, do której wkrótce tłumnie zaczęli przybywać pielgrzymi z całej Szkocji, powiększający datkami bogactwo i splendor opactwa. Jego rozkwit przerwany został na przełomie XIII i XIV wieku, wraz z wybuchem szkocko – angielskiego konfliktu, zwanego pierwszą wojną o szkocką niepodległość. Początkowo Dunfermline stanowiło siedzibę Edwarda I na czas kampanii wojennej, jednak po jego odejściu w 1304 roku zaprószony ogień zdewastował większość zabudowań opactwa. Odbudowa możliwa była dopiero po wielkim zwycięstwie nad Anglikami pod Bannockburn, po 1323 roku, przy wsparciu króla Roberta I. Odbudowane opactwo stało się jedną z ulubionych siedzib tego władcy. W 1324 roku urodził się w nim syn i następca Roberta I – Dawid II, w 1394 roku w Dunfermline na świat przyszedł król Jakub I, często też przebywali w opactwie kolejni szkoccy władcy. Dunfermline upodobał sobie zwłaszcza Jakub IV w drugiej połowie XV wieku, za którego też około 1500 roku przeprowadzono gruntowną przebudowę dawnego budynku dla gości na późnogotycki królewski pałac.
Upadek opactwa nastąpił z powodu postępującej reformacji, która w Szkocji nastąpiła w 1560 roku. W trakcie zamieszek pałac królewski i klasztor zostały splądrowane i zniszczone, znacznie ucierpiał także kościół opacki, którego prezbiterium znalazło się w stanie niezadaszonej ruiny. Jego korpus nawowy zaczął odtąd służyć za protestancki kościół parafialny, dzięki czemu uniknął dalszej degradacji, a nawet został wyremontowany w 1570 roku przez Roberta Drummonda z Carnock, królewskiego mistrza budowlanego. Pałac królewski po 1589 roku także odbudowano. Został on wówczas podarowany przez Jakuba VI jego żonie, Annie duńskiej, z inicjatywy której prowadzono prace budowlane.
W 1603 roku zawarta została unia szkocko – angielska, na skutek której dwór Stewartów przeniósł się do Londynu. Dla pałacu królewskiego w Dunfermline oznaczało to upadek znaczenia i coraz rzadsze wizyty władców. Ostatnim który tu przebywał, był w 1650 roku Karol II, szukający schronienia po przegranej bitwie pod Inverkeithing. Niedługo później, po wycofaniu wojsk Olivera Cromwella, budynek opustoszał i podobnie jak wschodnia część kościoła opackiego oraz zabudowania dawnej klauzury, popadł w całkowitą ruinę. W 1672 roku przestało istnieć prezbiterium, w 1716 roku zawaliły się ruiny wieży na przecięciu naw, a w 1807 roku iglica jednej z wieży południowo – zachodniej, odbudowanej trzy lata później. Wkrótce potem przystąpiono do renowacji, niestety jednak w jej trakcie, w 1819 roku, całkowicie rozebrano relikty prezbiterium i transept świątyni, a na ich miejscu wzniesiono nowy kościół.
Architektura
Opactwo usytuowano na wzniesieniu górującym nad położonym po stronie zachodniej potokiem Tower Burn, przepływającym w dolinie na linii północ – południe. Jego najstarszą budowlą był wzniesiony po 1070 roku w najwyższym punkcie terenu nieduży kościół, składający się z prostokątnego prezbiterium z półkolistą apsydą po stronie wschodniej oraz z węższej i mniejszej nawy po stronie zachodniej, poprzedzonej czworoboczną w planie wieżą. Ten nietypowy układ był z pewnością efektem rozbudowy wschodniej partii kościoła, gdyż oś wzdłużna obu części nie pokrywała się a fundamenty nie były jednakowe.
Skromna świątynia po 1128 roku zastąpiona została budowlą wznoszoną na dużo większą skalę. W drugiej połowie XII wieku osiągnęła ona postać okazałej bazyliki o długości około 84 metrów i 40 metrach szerokości na linii transeptu. Składała się z trójnawowego korpusu, transeptu i także trójnawowego prezbiterium, zakończonego na wysokości nawy głównej półkolistą, wysoką apsydą. Dodatkowe apsydy umieszczono również przy wschodnich ścianach transeptu, a monumentalnego wyglądu bryle dodały trzy czworoboczne wieże: dwie przy fasadzie zachodniej i jedna nad przecięciem naw.
Elewacje zewnętrzne romańskiego kościoła wzmocnione były lizenami wyznaczającymi podział na przęsła. Pomiędzy nimi znajdowały się półkoliście zamknięte okna, przy czym w każdym przęśle korpusu i prezbiterium znajdowało się od północy i południa po jednym oknie nawy bocznej, triforium i clerestorium. Trzy rzędy okien tworzyły również północną elewację transeptu, południowa natomiast miało tylko jeden nieduży otwór w partii szczytowej, umieszczony powyżej dachu skrzydła wschodniego klauzury. Na południu korpusu okna naw bocznych przebito wysoko, tak by można było dostawić kryty jednospadowym dachem krużganek.
Główne, procesyjne wejście do kościola umieszczono w okazałym portalu zachodnim, osadzonym w ryzalicie nawy głównej. Otrzymał on formę uskokową z półkolistą archiwoltą i ościeżami flankowanymi przez pięć kolumienek z każdej strony, naprzemiennie cylindrycznych i ośmiobocznych w przekroju. Kolumienki osadzono na bazach i cokołach oraz zaopatrzono w kielichowate kapitele, każdy pokryty prostą dekoracją roślinną lub geometryczną. Dodatkowo abakusy ozdobiono wzorami z gwiazd, a klińce archiwolty pokryto rytami w jodełkę (trzy łuki wewnętrzne), kolistymi wgłębieniami (łuk środkowy) i różnorodnymi wzorami, maskami, motywami roślinnymi, czy też skrzydlatą figurą (łuk zewnętrzny). Drugie wejście do kościoła, przeznaczone dla zwykłych wiernych, tradycyjnie umieszczone zostało w zachodniej części nawy północnej korpusu. Uzyskało ono portal o podobnej formie i zdobieniach, lecz mniej okazały. Zakonnicy do korpusu udawali się z krużganka portalem południowym umieszczonym w drugim przęśle od zachodu i kolejnym umieszczonym w przęśle siódmym.
Korpus nawowy, wzniesiony na wzór katedry w Durham, otrzymał długość ośmiu przęseł (skrajne zachodnie były zarazem przyziemiem wież) i szerokość trzech naw porozdzielanych masywnymi, cylindrycznymi filarami o wysokości nieco ponad 6 metrów. Część z nich ozdobiono wzorami z ukośnych rytów w jodełkę oraz spiralami, przy czym te wyróżnione znajdowały się tylko w przęsłach wschodnich, dlatego przyjmuje się, iż wyznaczały miejsce w którym stał jeden z ołtarzy. Wszystkie filary podtrzymywały półkoliste, zdobione fryzem i profilowane arkady, ponad którymi przepruto bardzo proste otwory triforium, otwarte na galerię ukrytą pomiędzy sklepieniem naw bocznych a dachem. Każdy z tych otworów był półkolisty i pozbawiony zdobień, za wyjątkiem osadzonych po bokach dwóch przyściennych półkolumn dźwigających na kielichowatych kapitelach pojedynczy gurt. Trzeci, najwyższy poziom korpusu stanowiły okna clerestorium, także o bardzo prostym wyglądzie: półkoliste, przeprute w większych półkolistych wnękach flankowanych kolumienkami. Wszystkie trzy poziomy – kondygnacje były horyzontalnie wyraźnie oddzielone gzymsami kordonowymi. Na każde przęsło przypadło jedno okno nawy głównej, jedno okno triforium i jedno okno w każdej nawie bocznej, przy czym te ostatnie zarówno wewnątrz jak i na zewnątrz otrzymały bardziej ozdobną formę z wykorzystaniem romańskich dekoracji i bocznych wałków. Nawy boczne zostały przykryte sklepieniem krzyżowym, nawa główna natomiast posiadała drewniany strop.
W połowie XIII wieku przeprowadzono gruntowną przebudowę prezbiterium. W jej wyniku wschodnia część kościoła została przedłużona z trzech do sześciu przęseł, przy zachowaniu formy trójnawowej. Rozebrano także starszą apsydę, a nowe wschodnie zamknięcie uzyskało prostokątny w planie kształt o szerokości nawy głównej i długości dwóch przęseł. W jego wnętrzu urządzono kaplicę św. Małgorzaty. Była ona przykryta sklepieniem osadzonym na służkach, a wzdłuż jej ścian (północnej, wschodniej i południowej) ciągnęły się sedilia. Wyposażenie kaplicy stanowiły aż trzy pisciny.
W XIV wieku przy północnej ścianie prezbiterium wzniesiono gotycką, podłużną kaplicę Maryi Dziewicy (Lady Chapel) w związku z czym konieczne stało się wyburzenie północnej apsydy przy transepcie. Co więcej w narożniku nowej kaplicy i ramienia transeptu znalazła się wieloboczna wieżyczka komunikacyjna. Przekształcenia XIV-wieczne spowodowały także mniejsze zmiany w korpusie, gdzie trzy z okien nawy północnej oraz wszystkie okna północne nawy głównej uzyskały form gotyckie. Jako że obniżono ściany naw bocznych, skrócono także okna triforium na południu, nadając im trójkątne zwieńczenie. Dodatkowo pod koniec tamtego stulecia w nowej stylistyce przebudowano elewację zachodnią powyżej i po bokach romańskiego portalu wejściowego (duże ostrołuczne okna z maswerkami). Około 1446 – 1482 roku do północno – zachodniej strony korpusu nawowego dostawiono z inicjatywy opata Richarda Bothwella sklepioną gwiaździście kruchtę, przebudowano wieżę północno – zachodnią (przedpiersie osadzone na uskokowych konsolach) i dwa sąsiadujące z nią przęsła nawy bocznej. Ostateczny wygląd wieża północno – zachodnia uzyskała jednak dopiero pod koniec XVI wieku, kiedy to zwieńczono ją wysoką iglicą.
Zabudowania klauzury stały po południowej stronie korpusu nawowego kościoła, na nieco niżej położonym terenie. Tworzyły je trzy skrzydła otaczające wraz z kościołem i krużgankami wirydarz o długości boków około 30 metrów. Najważniejszym i największym było skrzydło wschodnie, będące przedłużeniem południowego ramienia transeptu. Mieściło ono w przyziemiu między innymi wysunięty ryzalitowo na wschód kapitularz, na piętrze natomiast sypialnie mnichów (dormitorium). W wysuniętej ku południowi części skrzydła mogła mieścić się sala fraterni. Po stronie wschodniej w pewnym oddaleniu zlokalizowany został czteroprzęsłowy budynek, usytuowany dłuższą osią równolegle do skrzydła wschodniego. W przyziemiu mieścił on dwunawową salę ze sklepieniem żebrowym opartym na trzech filarach, wyposażoną w kominek i piec chlebowy, na piętrze zaś latryny, połączone gankiem z dormitorium mnichów. Nieczystości były z nich usuwane wprost do kanału przy ścianie wschodniej.
Ośmioprzęsłowe skrzydło południowe dzięki nachyleniu terenu mieściło aż trzy kondygnacje, od południa wzmocnione wysokimi przyporami. Na najwyższej znajdował się okazały, siedmioprzęsłowy refektarz mnichów z początku XIV wieku. Otrzymał on wymiary 36,9 x 10,5 metra, umieszczony był niecały metr nad poziomem wirydarza, a oświetlany od południa dużymi, ostrołukowymi i dwudzielnymi oknami, po jednym pomiędzy każdą z przypór. Dwa węższe ostrołukowe okna przepruto jedynie w skrajnym przęśle wschodnim refektarza, którego ścianę południową nadwieszono na arkadzie pomiędzy przyporami. Okna te oświetlały znajdującą się wewnątrz wysuniętej ryzalitowo wnęki ambonę, z której jeden z braci czytał Biblię w trakcie posiłków. Sala refektarza nie była podsklepiona, zapewne otwarta na okazałą więźbę dachową. W narożnik północno – zachodni skrzydła wstawiono wieloboczną wieżyczkę komunikacyjną prowadzącą do pomieszczeń na dwóch niższych kondygnacjach. Obie z tych kondygnacji otrzymały we wschodniej części nieduże przedsionki poprzez odgrodzenie poprzeczną ścianą skrajnego wschodniego przęsła. Dodatkowo kondygnację środkową podzielono jeszcze w poprzek na wysokości drugiego przęsła od zachodu, wydzielając kwadratowe pomieszczenie. Komnata ta posiadała kominek w ścianie północnej oraz korytarz do przejazdu bramnego sąsiedniej wieży poprowadzony w narożniku skrzydła. Później został on zablokowany sklepieniem przejazdu bramnego, zaś w grubości nadwieszanego muru południowego umieszczono korytarz łączący się z piętrem owej wieży. Obydwie komnaty środkowego piętra były już podsklepione. Najniższa kondygnacja wyróżniała się przyściennymi, kamiennymi ławami oraz arkadką w ścianie północnej pod którą przebiegał kanał. Ponadto była ona podsklepiona na sześciu filarach tworzących dwie nawy. Oświetlenie zapewniały (podobnie jak kondygnacji środkowej) wąskie okna lancetowate, powstałe jeszcze w XIII wieku. Wejście z zewnątrz prowadziło do przyziemia od południa, z poziomu gruntu na wysokości drugiego przęsła od zachodu, poprzez profilowany portal z wałkami w uskokach.
Skrajna zachodnia przypora skrzydła południowego przy narożniku południowo – zachodnim, w XV wieku włączona została w wieżę bramną (Pend Tower, która zapewniała wjazd na teren opactwa a zarazem była łącznikiem pomiędzy pałacem królewskim a refektarzem. Mieściła ona na pierwszym piętrze sklepioną, pięcioboczną izbę ogrzewaną kominkiem, być może służącą straży, kolejną izbę przelotową w czołowej części pierwszego piętra, przykrytą sklepieniem gwiaździstym, dwuprzęsłową, podsklepioną komnatę na drugim piętrze z bardziej wyszukanym kominkiem (o profilowanym gzymsie i z wspornikiem na lampę o kształcie maski), a na wysokości gruntu posiadała szeroki przejazd bramny dla konnych oraz wąską furtę dla pieszych, przeprutą w bocznej ścianie. Przejazd bramny przykryty został ponad wewnętrzną częścią ośmiopolowym sklepieniem żebrowym, zaś nad częścią zewnętrzną kolebką z pięcioma poprzecznymi gurtami. Wieża zwieńczona była na podobieństwo świeckich wież mieszkalnych, przedpiersiem osadzonym na wystających konsolach, ale umieszczonym tylko od czoła i z tyłu (boki pozostawiono gładkie). Zabezpieczało ono galerię obronną za którą znajdowało się przykryte dwuspadowym dachem poddasze.
Skrzydło zachodnie opactwa łączyło się z refektarzem na południu oraz wieżą południowo – zachodnią kościoła na północy. Było ono najwęższym i najmniejszym z klasztornych zabudowań klauzury. Ponadto na południowym – wschodzie znajdował się jeszcze jeden budynek, później zwany więzieniem Bailery, a na północ od kościoła zabudowania mieszkalne opata z połowy XV wieku.
Pałac królewski z początku XIV wieku, wzniesiony na miejscu starszego domu gościnnego, usytuowano w południowo – zachodniej części założenia, tuż nad stokami opadającymi ku dolinie potoku. W ostatecznym kształcie, po przebudowie z przełomu XV i XVI wieku miał on w planie kształt prostokąta o długości około 62 metrów, z lekkim załamaniem w części wschodniej u styku z wieżą bramną. Jego przyziemie, pierwotnie w części zachodniej niepodsklepione a w części środkowej podzielone na dwie podsklepione nawy i siedem przęseł długości, rozdzielono pod koniec średniowiecza na siedem przykrytych kolebkami komór gospodarczych. Główną kondygnacją reprezentacyjno – mieszkalną było pierwsze piętro, mieszczące wielką aulę o wymiarach 28 x 8,6 metra i komnatę prywatną o wielkości 15,7 x 8,6 metra po zachodniej, niższej stronie budynku. Aula nie była podsklepiona, początkowo zapewne wieńczyła ją otwarta więźba dachowa. Najpóźniej powstałe drugie piętro zajmowane było przez szereg ogrzewanych kominkami komnat mieszkalnych, połączonych z resztą kondygnacji za pomocą klatek schodowych: dwóch narożnych i jednej ryzalitowo wysuniętej mniej więcej pośrodku ściany północnej. Późnogotycka przebudowa oprócz podwyższenia pałacu, spowodowała wymianę pierwotnych ostrołucznych okien budynku na otwory czworoboczne wypełnione krzyżami oraz okna zamknięte łukami odcinkowymi.
Wschodnia część pałacu wzniesiona została pod kątem z powodu braku miejsca, zajmowanego przez refektarz. Od południa jej zewnętrzne elewacje wzmocniono czterema przyporami, z których trzy wschodnie wydzieliły dwa przęsła i na wysokości piętra połączone zostały arkadami niosącymi mury górnej części budynku (na pierwszym piętrze w uzyskanym w ten sposób miejscu umieszczono kominek – palenisko). Na poziomie przyziemia wschodnia część pałacu mieściła trzyprzęsłowe pomieszczenie o wymiarach 13,4 x 7,3 metra, przykryte sklepieniem opartym na dwóch ośmiobocznych filarach. Jego żebra spięto zwornikami, z których dwa przedstawiały ludzkie głowy a pozostałe rozety. Prawdopodobnie pomieszczenie to służyło za spiżarnię, gdyż powyżej umieszczona została obszerna kuchnia z aż trzema paleniskami, a na drugim piętrze nieco skromniejsza kuchnia przeznaczona zapewne dla mnichów lub służby. Przyziemie oświetlane było wąskimi otworami lancetowatymi i dostępne ostrołucznym portalem od wschodu. Pierwotnie było to jedyne wejście do najniższych kondygnacji całego ciągu zabudowań pałacu.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego z pierwotnego romańskiego kościoła zachował się korpus nawowy, dwuwieżowa, przekształcona w okresie gotyckim fasada zachodnia, oraz południowo – wschodnia część XIII-wiecznej kaplicy św. Małgorzaty. Niestety romańskie nawy boczne prawie w całości przysłonięte są przez przypory dostawione w pierwszej połowie XVII wieku, a na miejscu wspaniałego niegdyś transeptu i trójnawowego prezbiterium w pierwszej połowie XIX wieku wzniesiono neogotycki nowy kościół. W okresie nowożytnym odbudowane musiało również zostać sklepienie nawy południowej, a w trakcie renowacji przywrócono gotycki wygląd części zniszczonych okien korpusu (otwory triforium w południowej elewacji).
Zabudowania dawnej klauzury przetrwały jedynie na terenie skrzydła południowego, gdzie dojrzeć można dwie ściany refektarza, oraz skrzydła wschodniego, z którego zachowało się południowe zakończenie. Na zachód od niego mieszczą się ruiny XIV-wiecznego domu gościnnego, przebudowanego na początku XVI wieku na pałac królewski oraz wieża bramna. Około 200 metrów dalej na zachód, na skraju cypla znajdują się relikty wieży Malcolma, przypuszczalnej siedziby szkockich władców sprzed budowy opactwa. Po północnej stronie kościoła znajduje się dom opata z polowy XV wieku, znacznie przebudowany w kolejnych stuleciach.
Obecnie ruiny opactwa i pałacu królewskiego wraz z częściowo przebudowanym kościołem klasztornym znajdują się pod opieką Historic Scotland, która udostępnia je do zwiedzania przez cały rok, za wyjątkiem ważniejszych świąt. W okresie letnim, czyli od początku kwietnia do końca września zabytki czynne są codziennie w godzinach od 9.30 do 17.30, w październiku codziennie w godzinach od 9.30 do 16.30, a w okresie zimowym, od początku listopada do końca marca w godzinach od 9.30 do 16.30.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Abbeys and Priories, London 2000.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 1, Edinburgh 1896.
Macpherson H.T., Dunfermline Abbey. A Brief Guide, Dunfermline 1963.
Marshall J., Dunfermline Abbey, Dunfermline 1910.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eleventh report with inventory of monuments and constructions in the counties of Fife, Kinross, and Clackmannan, Edinburgh 1933.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.