Historia
Wzgórze na którym wzniesiono zamek Dundonald zasiedlone było już od epoki neolitu, a w epoce żelaza, około 500 roku pn.e. wzniesiono na nim gród z kamienno-drewnianymi obwarowaniami. Funkcjonował on do około 1000 roku n.e. w ramach bretońskiego królestwa Strathclyde. Nazwa Dundonald odnosiła się do jakiegoś Donalda („Dun Donald”, czyli bretońskie „Din Dyfnwal” oznacza „warownię Donalda”), nie ma jednak pewności kogo mogłaby dotyczyć, gdyż w X wieku w Strathclyde rządziło aż trzech władców o tym imieniu. Kres istnienia grodu zakończył się gwałtownym pożarem, który najpewniej łączyć można z okresem wchłonięcia Strathclyde przez królestwo Szkocji.
Wzgórze pozostawało opuszczone do połowy XI wieku, do czasów króla Dawida I, który zachęcał Normanów z południa wyspy do osiedlania się w Szkocji na zasadzie lennych powinności. W 1136 roku władca pragnąc wzmocnić zachodnie rubieże kraju, dzierżone przez klany ze szkockich wysp i z Galloway, podarował Dundonald Walterowi FitzAlanowi. Ten wkrótce wzniósł drewniano – ziemny zamek i umocnił się na nowych dobrach na tyle, iż w 1164 roku pokonał i zabił w bitwie pod Renfrew Somerleda, władcę królestwa Mann i Wysp.
W kolejnych latach Dundonald dzierżone było przez potomków Waltera FitzAlana, pnących się do góry w społecznej i politycznej hierarchii Szkocji. Syn Waltera, Alan fitz Walter, podobnie jak ojciec mianowany został wielkim stewardem Szkocji, zaś wnuk, kolejny o imieniu Walter, także dzierżąc godność stewarda Szkocji, postanowił zmienić nazwisko na Steward. Jego syn o imieniu Alexander Steward, będąc jednym z najzamożniejszych przedstawicieli szkockiej elity, postanowił po 1240 roku gruntownie przebudować stary, nieodpowiadający już wysokiej pozycji rodu zamek. Na jego miejscu w ciągu około czterdziestu lat wzniesiono murowaną budowlę, jedną z najwarowniejszych w ówczesnej Szkocji.
Źródła pisane nie pozostawiły informacji o zaangażowaniu nowego zamku w działaniach militarnych, pomimo, iż w latach 60-tych XIII wieku w zachodniej Szkocji toczyły się walki z Norwegami króla Haakona. Dopiero pod koniec XIII wieku wraz z wybuchem wojny szkocko – angielskiej Dundonald zajęty został przez oddziały króla Edwarda I. Odbity przez Szkotów został następnie celowo zniszczony z rozkazu Roberta I Bruce, by uniemożliwić najeźdźcom kolejną ewentualną próbę usadowienia się w Szkocji.
W XIV wieku ruiny Dundonald i okoliczne dobra wciąż były własnością potomków Waltera FitzAlana. Walter Stewart, szósty wielki steward Szkocji walczył po stronie Roberta I w zwycięskiej bitwie pod Bannockburn, a następnie konwojował powracającą z angielskiej niewoli żonę króla, Elizabeth de Burgh i jej córkę Marjorie. Z tą ostatnią w 1315 roku ożenił się i spłodził przyszłego króla Szkocji, Roberta II, koronowanego w 1371 roku po bezpotomnej śmierci Dawida II. Z inicjatywy Roberta II Dundonald zostało odbudowane, być może właśnie by uczcić wstąpienie na tron, choć dokładne daty budowy nie są znane i zamek mógł być już gotowy w chwili koronacji. Dundonald stało się dla nowego władcy jedną z głównych siedzib, w której często przebywał, między innymi z powodu swego zaawansowanego wieku (w 1371 roku miał już 55 lat). Robert II zmarł w Dundonald w 1390 roku, co zapoczątkowało powolny proces utraty znaczenia zamku. Przebywał w nim jeszcze okazjonalnie jego syn Robert III, przeprowadzono też rozbudowę zamku w pierwszej połowie XV wieku, lecz kolejni władcy woleli zamieszkiwać w ważniejszych ośrodkach królestwa. W okresie tym Dundonald znajdował się pod zarządem królewskich urzędników. Wpierw dzierżył go sir Gilbert Kennedy, następnie prawie do końca XV wieku sir Alan Cathart, a od 1520 roku sir William Wallace z Craigie. Ten ostatni czuł się na zamku tak pewnie, iż gdy w 1536 roku król Jakub V przekazał Dundonald Robertowi Boydowi, Wallace odmówił oddania budowli. W drugiej połowie XVI wieku w pobliżu Dundonald wzniesiono wczesnonowożytny zamek Auchan, co przyczyniło się do porzucenia średniowiecznej budowli i jej popadnięcia w ruinę.
Architektura
Gród, a następnie zamek wzniesiono na samotnie stojącym wzgórzu, na wschód od niewielkiego potoku Dundonald Burns. Tak zwany drugi zamek z drugiej połowy XIII wieku miał w planie formę zbliżoną do owalu, składającego się z obwodu murów, w obręb których prowadziły dwie bramy, usytuowane po stronie wschodniej i zachodniej. Obydwie były masywnymi konstrukcjami składającymi się z dwóch podkowiastych baszt flankujących ulokowany pomiędzy nimi przejazd bramny. Kolejne cztery baszty podkowiaste wzmacniały obwód obronny po stronie północnej i południowej, gdzie ulokowano po dwie z każdej strony. W przyziemiu baszty południowo – wschodniej wschodniego budynku bramnego znajdowała się studnia, czy też zbiornik na wodę, będący prawdopodobnie jedyną pozostałością pierwszego, drewnianego jeszcze zamku.
Trzon trzeciego zamku Dundonald z drugiej połowy XIV wieku wzniesiono na miejscu dawnego zachodniego zespołu bramnego. Nowa budowla zapewniała nieco mniejsze warunki obronne, lecz z pewnością dużo wyższy standard mieszkalny. Składała się z prostokątnego w planie donżonu oraz stykającego się z nim muru obronnego o grubości 1,7 metra, wydzielającego po stronie wschodniej nieduży, lekko wydłużony, nieregularny dziedziniec, podzielony wewnętrznym murem na węższą część zachodnią i większą wschodnią. Na terenie tej drugiej, pełniącej rolę podzamcza, znajdowały się liczne zabudowania gospodarcze (np. stajnie, spichrze, piekarnia itp.). Brama wjazdowa prowadząca w jego obręb była prostym portalem przeprutym w murze po stronie wschodniej. Dziedziniec wewnętrzny o szerokości około 9 metrów w większości nie był zabudowany, jedynie w części północnej, częściowo wychodząc na teren dziedzińca dolnego, znajdowała się kaplica zamkowa pod wezwaniem św. Ninana (powstała prawdopodobnie jeszcze w okresie funkcjonowania pierwszego zamku).
Donżon początkowo posiadał wymiary około 25 x 12 metrów, mury grube na około 2,1 metra i wysokość o parę metrów wyższą niż zachowane do dzisiaj 18 metrów. Wkomponowano w niego dolne mury dawnych baszt bramnych, dlatego obydwa zachodnie narożniki otrzymały niewielkie zaokrąglenia (od strony zewnętrznej widoczne było jedynie zaoblenie północne). W pierwszej połowie XV wieku donżon powiększono po stronie południowej, wypełniając zabudową przestrzeń w narożu muru obronnego o wymiarach 10,3 x 5,3 metra. Nową część zrównano wysokością z resztą budynku, a na ich styku dodatkowo usytuowano niedużą, czworoboczną wieżyczkę, wyższą o dwie kondygnacje od chodnika obronnego i krenelażu który obiegał cały donżon.
Pierwotne wejście znajdowało się na poziomie przyziemia we wschodniej części ściany południowej. Było ono używane przez zamkową służbę i prowadziło do pomieszczeń gospodarczych, natomiast główny portal wejściowy usytuowano w ścianie wschodniej, w charakterystycznej bardzo wysokiej niszy biegnącej prawie do przedpiersia na szczycie donżonu. Po zbudowaniu aneksu południowego wejście utworzono na jego pierwszym piętrze. Prowadziło ono do sklepionej kolebkowo sieni, a dalej do głównej części donżonu i celi więziennej w zachodniej partii aneksu. Cela posiadała dość wysoki standard, gdyż była wyposażona w latrynę, otwór wentylacyjny oraz niewielki kominek. O wiele gorsze warunki panowały natomiast w znajdującym się poniżej ciemnym i dusznym lochu do którego prowadził właz w sklepionym suficie (w podłodze celi więziennej).
Wnętrze donżonu podzielone było na dwie główne kondygnacje, obie zwieńczone ostrołukowym sklepieniem, przy czym z części dolnej drewnianym stropem wydzielono dodatkowo część przyziemną, gospodarczą z trzema pomieszczeniami, a na samej górze najpewniej znajdowało się jeszcze poddasze. Pierwsze piętro zajmowała tzw. dolna aula (lower hall), sklepione okazałe pomieszczenie o wymiarach 18,2 x 7,6 metra i wysokości nieco ponad 11 metrów. W jej północnej części dwie drewniane ścianki tworzyły przepierzenie oddzielające główną część ze stołami dla biesiadników od mniejszej części przeznaczonej dla służby. Obydwie ścianki zabezpieczały także przed przeciągami ze znajdujących się tam drzwi wejściowych do donżonu oraz stanowiły podstawę dla górnej galerii na której przebywali uprzyjemniający posiłki muzycy. Po przeciwnej stronie znajdował się główny, królewski stół, flankowany od wschodu i zachodu dużymi ostrołukowymi oknami osadzonymi w głębokich niszach. W pobliżu znajdowała się również w grubości muru południowo – wschodniego cylindryczna klatka schodowa wiodąca na górne kondygnacje. Po jej przeciwnej stronie, także w grubości muru, nieduża komora zapewne przeznaczona była dla czuwającej przy wejściu straży. W dolnej auli ciekawie rozwiązano system ogrzewania. Nie było tam kominka, a jedynie dwa osadzone wysoko we wnękach sklepienia otwory wentylacyjne, odprowadzające dym z przenośnych palenisk aż na sam szczyt donżonu.
Drugie piętro donżonu zajmowane było przez wielką aulę (great hall) o wymiarach 18,4 x 7,8 metra, główną i najbardziej reprezentacyjną komnatę na zamku, wykorzystywaną do goszczenia najważniejszych osób i prywatnych spotkań króla ze swymi zaufanymi poddanymi. Pierwotnie prowadziły do niej cylindryczne schody południowo – wschodnie, zakończone niewielką komorą z odpływem na nieczystości, jednak przestano je wykorzystywać po dobudowaniu aneksu południowego. Wielka aula zwieńczona była także sklepieniem kolebkowym, które jednak w odróżnieniu od dolnej auli pokryto w celach dekoracyjnych żebrami. Oparte były one na przyściennych konsolach, choć nie pełniły funkcji konstrukcyjnej. W ścianie zachodniej mieścił się kominek, a główny stół prawdopodobnie stał naprzeciwko niego, oświetlany przez okno przeprute od strony dziedzińca. Ostrołukowy portal za stołem prowadził do umieszczonej w grubości północnego muru latryny oraz wąskiej sklepionej komory (być może niewielkiego oratorium). W wielkiej auli, tak jak poniżej, znajdowało się również drewniane przepierzenie wydzielające miejsce dla służby. Nie ma pewności gdzie znajdowała się królewska sypialnia. Jeśli wykluczyć istnienie dodatkowego piętra, musiała ona mieścić na drugim piętrze południowego aneksu, ponad celą więzienną.
Stan obecny
Z zamku do dnia dzisiejszego przetrwały przede wszystkim ruiny donżonu z drugiej połowy XIV wieku wraz z XV-wiecznym aneksem i fragmentem muru obwodowego. Donżon przetrwał do wysokości drugiego piętra, lecz bez sklepienia wielkiej auli (dotrwały tylko niektóre wsporniki i dolne partie żeber). Z tzw. drugiego zamku z drugiej połowy XIII wieku widoczne są jedynie relikty dwóch zachodnich baszt bramnych wkomponowanych w mury donżonu. Dundonald znajduje się pod opieką agendy Historic Scotland, która udostępnia go do zwiedzania każdego roku w okresie od kwietnia do października.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
Strona internetowa canmore.org.uk, Dundonald Castle.