Historia
Królewskie pozwolenie na budowę wieży mieszkalno – obronnej otrzymał w 1416 roku niejaki James z Dundas. Choć królował wówczas młody Jakub I, faktyczne rządy sprawowane były przez diuka Albany, Roberta Stewarta, i to on zezwolił na podjęcie budowy. Kolejny przywilej budowlany wydany został w 1424 roku, co zapewne wiązało się z dostawieniem do wieży bocznego, północno – zachodniego skrzydła. Przez następne stulecia wieża znajdowała się w rękach kolejnych pokoleń Dundasów i prawdopodobnie szczęśliwie unikała poważniejszych zniszczeń. Dopiero w 1818 roku ówczesny właściciel, James Dundas, rozebrał pobliskie zabudowania gospodarcze, a na ich miejscu wzniósł neogotycki pałac. Prace te wprowadziły rodzinę w kłopoty finansowe, przez co wieża po raz pierwszy w historii w 1875 roku zmieniła właścicieli. Spore szkody jej wnętrzom przyniosło późniejsze przekształcenie na gorzelnię. Funkcje mieszkalne wieża odzyskała na przełomie XIX i XX wieku.
Architektura
Wieżę usytuowano na wzgórzu o stromych z trzech stron stokach. W XV wieku posiadała w planie kształt litery L, składając się z głównego bloku na rzucie prostokąta z dłuższymi bokami na linii wschód – zachód, oraz z mniejszego skrzydła po stronie południowo – zachodniej. Prawdopodobnie jeszcze w tym samym stuleciu budowlę powiększono o nietypowe skrzydło północno – zachodnie, wzniesione na trapezoidalnym planie przy północnej części ściany zachodniej głównego bloku wieży (kształt ten mógł być podyktowany formą skalistego podłoża).
Wszystkie części wieży (główny, środkowy blok, dwa skrzydła) od strony zewnętrznej były bardzo podobne, z elewacjami przebitymi niedużymi, czworobocznymi oknami i zwieńczonymi blankowanym przedpiersiem osadzonym na mocno wysuniętych uskokowych wspornikach (które jednak nie pełniły roli machikuł). Nowsze skrzydło różniło się od starszej części jedynie narożnikami, sfazowanymi od drugiego piętra wzwyż. Przedpiersie prawdopodobnie przebudowano w XVI wieku. W narożnikach zaoblono je na podobieństwo otwartych bartyzan, a na linii wsporników umieszczono proste odpływy usuwające z niezadaszonego chodnika straży nadmiar wody deszczowej. Dominantą wysokościową wieży od XVI wieku była smukła, cylindryczna wieżyczka strażnicza, będąca przedłużeniem spiralnej klatki schodowej. Zapalony w niej ogień widoczny był z wielu okolicznych zamków i wież (np. Blackness, Rosyth, Fordel).
Wejście do wieży umieszczono w tradycyjnym dla dwuskrzydłowych wież mieszkalnych miejscu, w kącie utworzonym przez obie najstarsze części budowli, w półkoliście zamkniętym portalu w południowej ścianie głównego bloku. Jego ochronę zapewniała zewnętrzna krata, otwierana ruchem wahadłowym, oraz wewnętrzne drzwi. Te drugie blokowane były łańcuchem oraz ryglem osadzanym w otworze w murze i przez grubość muru prowadziły do podsklepionej komory wypełniającej całą główną część wieży. Była ona doświetlana małymi otworami od północy i wschodu. Mniejsza komora, także przykryta sklepieniem kolebkowym, mieściła się w skrzydle południowo – zachodnim, a kolejna w późniejszym skrzydle północno – zachodnim.
Komunikację pionową pomiędzy kondygnacjami wieży zapewniały dwie klatki schodowe. Pierwsza tradycyjnie umieszczona była w grubości muru w kącie pomiędzy obiema starszymi częściami wieży, gdzie dostępna była z korytarza wejściowego na parterze. Wiodła ona tylko na pierwsze piętro, podczas gdy wszystkie kondygnacje łączyły proste schody w narożniku północno – zachodnim, przechodzące na piętrze w spiralną klatkę schodową. Te drugie obsługiwały także późniejsze skrzydło północno – zachodnie.
Pierwsze piętro posiadało bardzo podobny układ jak parter, ale jego pomieszczenia nie były podsklepione, lecz przykryte płaskimi, drewnianymi stropami. Inna była też ich funkcja, bowiem w odróżnieniu od gospodarczego przyziemia, gdzie mieściły się spiżarnie i składy, pełniły rolę mieszkalną, a komnata w głównym bloku reprezentacyjną. Aula ta, wielkości 8,8 x 6,2 metra, prawdopodobnie przedzielona była ścianką działową, wyznaczającą węższą część zachodnią, odgradzającą schody i stanowiącą miejsce przebywania służby, podczas gdy we wschodniej części gościli właściciele. Ogrzewał ich okazały kominek w ścianie wschodniej, a umieszczony przed nim lordowski stół oświetlały od północy i południa okna. W skrzydle północno – zachodnim zlokalizowano kuchnię, wyposażoną w kominek w ścianie zachodniej. Ponadto w ścianie północnej utworzono półkę ścienną i odpływ na nieczystości. Obok znajdowało się jeszcze okno z bocznymi siedziskami i dużą wnęką. Komnata południowo – zachodnia prawdopodobnie stanowiła prywatne miejsce ucieczki od zgiełku auli. Oświetlały ją dwa okna (w tym jedno z kamiennymi ławami we wnęce) a sanitariat zapewniała latryna w grubości muru zachodniego.
Drugie piętro powielało układ pierwszego. Mieściło trzy przykryte stropami komnaty mieszkalne, przy czym ta w nowszym skrzydle leżała na nieco wyższym poziomie. Powyżej funkcjonował jeszcze trzecie piętro, różniące się przede wszystkim sklepieniem nad komnatą głównego bloku wieży. Każde z pomieszczeń było ogrzewane kominkiem, każde miało zapewniony dostęp do światła słonecznego, a niektóre do latryn i ściennych półek, wykorzystywanych np. do kładzenia świec i lamp oliwnych.
Stan obecny
Wieża zachowała się w stosunkowo dobrym stanie, posiada bowiem w całości mury obwodowe, XVI-wieczne przedpiersie i wyróżnia się nietypowym skrzydłem północno – zachodnim. Niestety jednak przekształconych zostało wiele detali architektonicznych i zmieniony został układ kilku pomieszczeń wraz z ich wyposażeniem. Duża część okien została powiększona w czasach nowożytnych, umieszczono nowe wejście na pierwszym piętrze, częściowo przekształcono południową klatkę schodową, wstawiono nowe kominki, nad aulą założone ceglane sklepienie, przebito nowe półki ścienne. Co więcej przestrzeń pomiędzy skrzydłem południowo – zachodnim a głównym blokiem wieży zabudowano współczesnym aneksem, a z większości pozostałych stron zabytek otoczono nowożytnymi budynkami. Obecnie Dundas jest własnością prywatną, udostępnianą odpłatnie do organizacji prywatnych przyjęć i uroczystości.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Tenth report with inventory of monuments and constructions in the counties of Midlothian and West Lothian, Edinburgh 1929.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume I, south-east Scotland, Edinburgh-London 1962.