Historia
Początki katedry sięgają około połowy XII wieku, kiedy to Dunblane ustanowione zostało przez króla Dawida I siedzibą biskupstwa. Powstała wówczas romańska budowla, dość szybko została gruntownie przebudowana w czasach biskupa Clementa, pomiędzy 1233 a 1258 rokiem. Clement prawdopodobnie na początku swego urzędowania zastał jedynie niewysoką wieżę oraz nieukończony kościół, który postanowił rozebrać, by zwolnić miejsce dla dużo większej i ambitniejszej budowli. Aby to osiągnąć musiał wpierw przeorganizować ubogie biskupstwo i zapewnić jego dochody. W 1237 roku papież upoważnił biskupów Glasgow i Dunkeld do wspomożenia kadrowego Dunblane, gdyż po objęciu diecezji Clement skarżył się papieżowi, iż w katedrze służy tylko jeden miejscowy ksiądz. Biskupi mieli również pomóc w rozwiązaniu sporu Dunblane z earlem Monteith, który wysuwał pewne roszczenia majątkowe. Prace budowlane bezpośrednio wspomóc miała 1/4 dochodów z dziesięcin z wszystkich kościołów biskupstwa, dzięki czemu do swej śmierci w 1258 roku Clement był w stanie przeprowadzić większość prac budowlanych, choć ostatecznie całość katedry ukończono najpewniej w czasach biskupa Roberta de Prebenda (1259 – 1284).
Ostatnie późnośredniowieczne modyfikacje budowlane miały miejsce w okresie rządów trzech biskupów z rodu Chisholm, kierujących diecezją między 1487 a 1569 rokiem. Podwyższono wówczas wieżę, przebudowano parapety (przedpiersia) wieńczące mury obwodowe i utworzono kaplicę w zachodniej części nawy północnej. Jeden z trzech biskupów ufundował także wspaniałe, zachowane do dziś stalle chórowe.
Kościół pełnił funkcje katedralne do czasów szkockiej reformacji w 1560 roku. W nowym wyznaniu zmieniły się potrzeby kultu, dla którego wykorzystywano jedynie dawne prezbiterium kościoła, zdegradowanego do funkcji parafialnej. Opuszczony korpus nawowy popadł natomiast w zaniedbanie i przez kolejne trzysta lat był niezadaszoną ruiną. W 1622 roku jedynie przęsła nawy południowej na wschód od wieży wykorzystywano do celów pogrzebowych.
Pierwsze poważniejsze nowożytne i niestety nie poprzedzone naukowymi badaniami prace renowacyjne przeprowadzono w latach 1816 – 1819 pod nadzorem Jamesa Gillespie Grahama. Dopiero jednak odbudowa sir Roberta Rowanda Andersona z lat 1889 – 1893 roku doprowadziła do przywrócenia świetności korpusowi nawowemu i nadaniu bardziej autentycznego wyglądu prezbiterium, poprzez usunięcie zmian z początku XIX wieku.
Architektura
Budowlę usytuowano na wysokim, wschodnim brzegu rzeki Allan, pośrodku miasta. Katedra z XIII wieku wzniesiona została jako monumentalny kościół o formie bazyliki, składający się z trójnawowego, bardzo długiego, gdyż ośmioprzęsłowego korpusu nawowego oraz wzniesionego na planie prostokąta, także wydłużonego, sześcioprzęsłowego prezbiterium po stronie wschodniej. Do jego północnej ściany przystawiona została niewiele krótsza, pięcioprzęsłowa, dwukondygnacyjna zakrystia ze skarbcem i kapitularzem, zaś po południowej stronie korpusu, na wysokości piątego przęsła od zachodu, wkomponowano starszą czworoboczną wieżę z XII wieku o bokach długości 6,7 metra (zapewne z tego powodu jest ona ustawiona pod niewielkim kątem w stosunku do ściany nawy południowej). Romańską wieżę podwyższono o dwie kondygnacje. Dodatkowo tuż obok niej, po wschodniej stronie utworzono kruchtę wejściową.
Przyziemie wieży przykryte zostało sklepieniem żebrowym i skomunikowane z wyższymi kondygnacjami za pomocą spiralnej klatki schodowej umieszczonej w narożniku południowo- zachodnim. Wejście do niej utworzono po stronie północnej, z nawy bocznej, jednak pierwotnie wieża prawdopodobnie była wolnostojąca, gdyż nie odnaleziono żadnych śladów wcześniejszych, romańskich zabudowań do niej dostawionych. Jej poszczególne kondygnacje rozdzielone zostały prostymi gzymsami i rozświetlone w wyróżniającej się czerwonym piaskowcem części XII-wiecznej, niedużymi, wąskimi otworami okiennymi. Jedynie okna na czwartej kondygnacji były nieco większe, półokrągłe, przedzielone środkowym słupkiem. Duże, ostrołukowe okna przepruto także w dwóch piętrach gotyckich, zapewne by uczynić dźwięk dzwonów bardziej donośnym. Około początku XVI wieku przebudowano zwieńczenie wieży na podobieństwo świeckich wież mieszkalnych, wznosząc przedpiersie z krenelażem osadzone na wystających z lica muru wspornikach, przechodzące w narożnikach w obłe bartyzany.
Za najstarszą po wieży część katedry, wzniesioną na początku prac zainicjowanych przez biskupa Clementa, uważa się zakrystię z kapitularzem (dziś zwaną kaplicą NMP – Lady Chapel). Jej wczesnogotyckie elewacje wzmocnione zostały prostymi przyporami, pomiędzy którymi na poziomie przyziemia przepruto triady ostrołukowych otworów ujętych w większe wnęki zwieńczone odcinkowymi i lekko ostrołukowymi łukami. Piętro zakrystii rozświetlały dużo mniejsze, pogrupowane parami ostrołukowe okienka. Wnętrze przyziemia przykryto sklepieniem krzyżowym z żebrami spiętymi okazałymi, rzeźbionymi zwornikami i opadającymi na pół-ośmioboczne przyścienne filary. Na piętro wiodła cylindryczna klatka schodowa osadzona w grubości muru zachodniego, dostępna zarówno z zakrystii jak i nawy północnej. Cechą charakterystyczną północnego aneksu było jego całkowite odcięcie od prezbiterium solidnym murem, przez który nie przepruto wewnątrz żadnego otworu, poza pojedynczym portalem o ostrołukowej arkadzie z trójliściem w nadprożu. Być może początkowo, przed ukończeniem pozostałych części kościoła, aneks północny służył jako tymczasowa świątynia.
Prezbiterium o wymiarach w planie 24,7 x 8,5 metra otrzymało niewiele mniejszą wysokość niż korpus nawowy, choć być może pierwotnie planowane było jako mniej okazałe założenie. Świadczyłyby o tym dwa okna ponad łukiem tęczowym, początkowo przeszklone lub przygotowane do przeszklenia, później wciągnięte do wnętrza jako przeźrocza. Zewnętrzne elewacje prezbiterium wzmocniły wysokie, zwieńczone sterczynami przypory, o wyjątkowo okazałych formach w narożnikach wschodnich, w których przypominały smukłe wieżyczki (górne partie przypór prawdopodobnie pochodzą z czasów jakiejś późnogotyckiej przebudowy). Prawie całą przestrzeń muru powyżej gzymsu po stronie południowej i wschodniej przepruto w celu wstawienia olbrzymich ostrołukowych okien, po jednym w każdym przęśle w ścianie południowej i trzema w ścianie wschodniej, gdzie jedno monumentalne czwórdzielne okno ostrołukowe oflankowały dwa wąskie otwory lancetowate. Dzięki temu wnętrze prezbiterium było bardzo dobrze oświetlone, tym bardziej, iż nawet w ścianę zachodnią, powyżej łuku tęczowego wstawiono wspomniane dwa duże ostrołukowe okna z profilowanymi arkadami i licznymi bocznymi wałkami.
Korpus nawowy wewnątrz mierzył 39,3 metra długości oraz 17,4 metra szerokości. Rozdzielono go na osiem przęseł, przy czym cztery wschodnie otrzymały nieco mniejszą szerokość niż przęsła zachodnie (o około 0,6 metra). Clerestorium utworzono z dwóch ścian: zewnętrznej i wewnętrznej, pomiędzy którymi poprowadzona została wąska galeria. Ścianę zewnętrzną przepruto w większości jednakowymi ostrołucznymi, profilowanymi oknami, dwoma w każdym przęśle. Otrzymały one formę dwudzielną ze zwieńczeniem w postaci czwórliścia (wyróżniały się jedynie okna bez maswerków w przęśle zachodnim). O wiele bardziej wyszukany kształt nadano natomiast oknom w elewacji wewnętrznej. Tam każde osadzono w profilowanym ostrołuku opadającym na wałki z zaokrąglonymi głowicami i wczesnogotyckimi bazami. Część z nich nie otrzymała centralnego filara, większość jednak podzielona została na dwa otwory zwieńczone powyżej czwórliściami. Wyjątkowo potraktowano także wschodnie okna naw bocznych, wyższe od pozostałych i zwieńczone trójkątnymi szczytami, oraz ścianę zachodnią, przeprutą trzema wysokimi i wąskimi oknami dwudzielnymi. Poniżej nich znalazło się głównej wejście do kościoła, osadzone na zewnątrz w bogato profilowanym portalu, flankowanym przez dwie wnęki z podwójnymi zwieńczeniami: trójlistnymi i ostrołukowymi. Okna fasady zachodniej, podobnie jak w clerestorium, również miały między sobą wewnętrzną galerię. Arkady międzynawowe i clerestorium podtrzymywało 7 par filarów. Wszystkim w narożach nadano formę masywnych półwałków ze smuklejszymi półwałkami pośrodku każdej strony filara, flankowanymi przez czworoboczne ryzality. Wnętrze korpusu przykryte zostało drewnianą więźbą dachową, prawdopodobnie jednak początkowo planowano jego zasklepienie (ślady we wschodniej części nawy południowej przy górnej części okna). Fasada kościoła wyróżniała się dwoma masywnymi przyporami, które nie były jednak pełne. Północna pomieściła wewnątrz okrągłą klatkę schodową, południowa natomiast małą, sklepioną kaplicę św. Klemensa.
Stan obecny
Katedra w Dunblane uchodzi dziś obok katedry w Glasgow za najbardziej kompletną i najlepiej zachowaną XIII-wieczną monumentalną budowlę sakralną na terenie Szkocji. Ze starszej romańskiej świątyni pozostały jedynie cztery dolne kondygnacje czworobocznej wieży, pozostała natomiast część to efekt prac z XIII wieku, nieco przekształconych w okresie późnego gotyku (zwieńczenia przypór prezbiterium, przedpiersie wieży, okna nawy północnej), uzupełnianych po okresie zaniedbań w trakcie XIX-wiecznych renowacji (maswerki okienne, zwłaszcza po stronie południowej i wschodniej). Choć jak na standardy europejskie kościół w Dunblane nie był bardzo wielką katedrą, to jej detale architektoniczne ukazały zdolności budowniczych, którzy przy ograniczonym budżecie i relatywnie prostymi środkami potrafili uzyskać okazałą budowlę. Cennym, zachowanym do dziś zabytkiem, są także drewniane stalle, wspaniały przykład późnośredniowiecznej misternej snycerki. Ponadto przetrwały grobowce dwóch biskupów z XIII wieku oraz XIII-wiecznego rycerza, prawdopodobnie earla Strathearn wraz z jego żoną.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Cathedrals, London 1997.
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 2, Edinburgh 1887.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.
Strona internetowa dunblanecathedral.org.uk, Historical Introduction to the Cathedral.