Historia
Dunbar, którego nazwa wywodziła się od bretońskiego Dyn Bar („warownia na wzgórzu”) zasiedlone było już w epoce żelaza przez celtycką ludność z plemienia Votadini (Otadini) lub Gododdin. Od początku VII wieku Dunbar stanowić miało własność anglosaskiego królestwa Bernicji na jego północnych rubieżach, przy czym źródła pisane wspominają, iż w 680 roku miał tu być więziony święty Wilfrid z Yorku. Następnie na skutek podbojów Kennetha MacAlpina, przed jego śmiercią w 858 roku, Dunbar przeszło pod panowanie Piktów, wchodząc w skład królestwa Szkotów i Piktów, w okresie kiedy rozpoczął się proces jednoczenia ziem Szkocji. Ostatecznie region Lothian, w skład którego wchodziło Dunbar, przeszło z rąk anglosaskiego władcy Edgara na Kennetha II w 973 roku, co ugruntowane zostało po zwycięskiej bitwie Malcolma II nad Nothumbryjczykami pod Carham w 1018 roku.
Dunbar posiadało strategicznie ważne znaczenie, stanowiąc jeden z głównych ośrodków na drodze z przygranicznego Berwick do Edynburga. Pierwsze murowane obwarowania powstać w nim miały w drugiej połowie XI wieku z inicjatywy Gospatrica, earla Northumbrii lub jego syna o tym samym imieniu, earla Dunbar. Ten pierwszy był możnowładcą w anglosaskiej Northumbrii, lecz został wygnany na skutek walk wewnętrznych Wilhelma Zdobywcy z opozycją około 1069 – 1070. Przyjęty przez Malcolma III obdarowany został dobrami Dunbar i uczyniony wasalem szkockiego władcy. Jego potomkowie w XII wieku rozbudowali zamek na tyle silnie, iż w 1214 roku zdołał on odeprzeć atak angielskiego króla Jana. Sztuki tej nie udało się powtórzyć w trakcie pierwszej wojny o szkocką niepodległość pod koniec XIII wieku. Edward I wmieszał się wówczas w spór pomiędzy dwoma pretendentami do szkockiego tronu, sprowadzając z czasem Szkocję do roli wasala. Opór Szkotów i ich zbliżenie z wrogą Anglii Francją sprowokowało zbrojną wyprawę Edwarda na północ. W 1296 roku po zdobyciu granicznego Berwick, jego siły udały się pod Dunbar, które choć znajdowało się wówczas w rękach Patricka, earla March i zwolennika Edwarda I, to jednak bezpośrednią kontrolę nad zamkiem jego żona, Marjory Comyn, przekazała oddziałom szkockiego króla Johna Balliola. Pod Dunbar rozegrała się wówczas bitwa zakończona rozgromieniem Szkotów przez wydzielony angielski oddział kawalerii i wzięciem około 100 możnych w niewolę. Po przybyciu głównych sił z Edwardem na czele zamek Dunbar został poddany. W rękach Anglików znajdował się do 1314 roku, czyli do wielkiego zwycięstwa Szkotów pod wodzą Roberta I pod Bannockburn. Uciekający z pola walki Edward II schronił się w Dunbar, a wkrótce w obliczu nadciągających Szkotów uciekł do Berwick. Zamek został odbity i z powodu obawy przed powtórnym wykorzystaniem przez najeźdźców zburzony (obawiano się zwłaszcza dosyłania z Anglii zaopatrzenia i posiłków drogą morską).
Dunbar nie pozostawał długo w ruinie. Jego prawowity właściciel Patrick V pogodził się z Robertem I któremu służył do 1333 roku, czyli do klęski Szkotów pod Hallidon Hill. W obliczu porażki wraz z wieloma innymi szkockimi możnymi złożył hołd nowemu królowi Anglii, Edwardowi III, następnie odbudował obwarowania w Dunbar i przekazał je Anglikom. Już jednak w następny roku po raz kolejny zmienił stronę konfliktu, walcząc między innymi w 1335 roku w bitwie pod Boroughmuir i przyczyniając się do odbicia Dunbar. Jako, iż Patrick brał udział w działaniach wojennych w innych częściach kraju, opiekę nad zamkiem pozostawił swej żonie, Agnes Randolph zwanej Czarną Agnes. Wsławiła się ona obroną przed jednym z najdłuższych oblężeń Dunbar, rozpoczętym przez angielskie oddziały pod wodzą sir Williama Montagu na początku 1338 roku. Szkoci wytrwali pięć miesięcy, głównie dzięki możliwości dostarczania zaopatrzenia drogą morską. Wojska angielskie wycofały się, a sam Patrick, earl March pozostał już wierny szkockiemu władcy do końca swego życia. Zmarł w 1369 roku.
Zamek pozostawał własnością earlów Dunbar do lat 30-tych XV wieku. W 1434 roku jego ówczesny właściciel George II, jedenasty earl Dunbar i March, w związku z podejrzeniami o konspiracyjną działalność z Anglikami, został aresztowany i osadzony w edynburskim więzieniu. Rok później został co prawda oczyszczony z zarzutu zdrady, lecz z powodu antykrólewskiego wystąpienia jego ojca Georga I paręnaście lat wcześniej, został skazany na pozbawienie majątku. Zamek przeszedł na własność Korony i został obsadzony królewskim garnizonem. George II próbował go co prawda odbić w 1435 roku przy pomocy angielskich oddziałów Henrego Percy, drugiego earla Northumberland, lecz wyprawa zakończyła się klęską w bitwie pod Piperdean.
W 1455 roku król Jakub II przekazał Dunbar swojemu drugiemu synowi, sir Alexandrowi Stewartowi, późniejszemu księciu Albany. Alexander wkrótce popadł w konflikt ze swym bratem, przez co musiał uciekać do Anglii, gdzie ogłosił się królem Szkocji i złożył hołd Edwardowi IV. Dało to okazję do angielskiego najazdu i wmieszania się w wewnętrzną politykę Szkotów. Anglicy zdobyli przygraniczny Berwick, a książę Albany przekazał im Dunbar, choć najeźdźcy nie przejawiali ochoty do dalszego posuwania się na północ i wspierania jego sprawy. Ostatecznie w 1486 roku pod Dunbar przybyły szkockie siły Jakuba IV, które zmusiły angielski garnizon do kapitulacji. Dwa lata później na mocy decyzji szkockiego parlamentu zamek został ponownie zniszczony w celu uniemożliwienia wykorzystania przez wrogów. Prawdopodobnie szybko pożałowano tej decyzji, gdyż już w 1496 roku w obliczu nowej wojny szkocko – angielskiej Jakub IV postanowił odbudować Dunbar. Opiekę nad zamkiem oddał on Johnowi Stewart, drugiemu księciu Albany, z którego inicjatywy po 1513 roku obwarowania zamku zmodernizowano o nowoczesny w tamtym okresie bastion artyleryjski. Nadzór nad jego budową sprawować mógł francuski ambasador Antoine d’Arces, autor projektu fortyfikacji zamku edynburskiego, który miał zarządzać Dunbar do czasu przybycia księcia Albany.
Odrzucenie w 1543 roku przez szkocki parlament zaręczyn królowej Szkotów Marii Stuart z angielskim królewiczem Edwardem sprowokowało wybuch wojny zwanej „szorstkimi zalotami”. W jej toku Dunbar zostało spalone przez oddziały sir Francisa Talbota, earla Shrewsbury, choć zniszczenia raczej nie były zbyt duże, gdyż już rok później zamek odbudowano pod nadzorem włoskich najemników Piero Strozziego i Migliorino Ubaldiniego. Wyremontowane obwarowania okazały się na tyle silne, iż w 1549 roku nie udało się ich sforsować najętym przez Anglików niemieckim oddziałom najemników.
W latach 1550 – 1560 zamek został po raz kolejny zmodernizowany przez włoskich inżynierów pracujących pod nadzorem Roberta Hamiltona Briggsa, mistrza królewskiego taboru artylerii, z przeznaczeniem dla sojuszniczego, francuskiego garnizonu. Budowla nie przetrwała jednak długo. Jej rozbiórka była bowiem jednym z punktów traktatu edynburskiego, podpisanego w 1560 roku przez komisarzy królowej Anglii Elżbiety I, szkockich lordów Kongregacji oraz wysłanników francuskich. Garnizon francuski pozostał na zamku do 1561 roku, a następnie przy pomocy miejscowych mieszkańców rozpoczęto prace rozbiórkowe. Przerwane zostały one w 1565 roku z powodu buntu sir Jamesa Stewarta, nieślubnego syna króla Jakuba V. Królowa Maria Stuart nakazała pośpiesznie wzmocnić obwałowania zamku, do którego przybyła wraz z Jamesem Hepburn, earlem Bothwell w 1567 roku. Rzekomo miał on wówczas porwać królową, choć niedługo później para dobrowolnie zawarła małżeństwo. Związek ten, niepopularny w szkockim społeczeństwie, a zwłaszcza pośród możnych szkockich, doprowadził do otwartego buntu, a w konsekwencji do klęski sił rojalistycznych pod Carberry Hill, uwięzienia królowej i jej abdykacji. W tym samym roku zamek Dunbar został zdobyty, zniszczony i celowo rozebrany, tym razem ostatecznie.
Architektura
Zamek wzniesiono na skalistym cyplu wcinającym się w wody Morza Północnego. Jego wysokie na około 24 metry skarpy zapewniały ochronę z trzech stron, a jedyną drogę dojazdową można było poprowadzić od strony południowej. Tam też wąską szyję łączącą się z resztą lądu przecięto poprzecznym przekopem.
Kształt wzniesionego z czerwonego piaskowca zamku dostosowany został do formy cypla, był wiec nieregularny, zajmujący powierzchnię około 64 x 50 metrów. Prawdopodobnie tuż za przekopem, przewężenie terenu zabezpieczała masywna wieża bramna, połączona z murem otaczającym znajdujący się za nią ciasny dziedziniec. Jego zabudowa z powodu daleko posuniętej destrukcji zabytku jest ciężka do odtworzenia, przyjmuje się jednak, iż prostokątny w planie budynek znajdował się w części zachodniej, a kolejne zabudowania przystawione były do muru po stronie wschodniej. Być może łączyły się one jednym krańcem z wieżą bramną. Poniżej tej ostatniej znajdowała się naturalna skalna grota, podobno wykorzystywana jako więzienie.
Po 1513 roku na osobnej skale wystającej z przybrzeżnych wód na południowy – zachód od głównej części zamku, wzniesiono masywny, przysadzisty, wieloboczny bastion o wymiarach około 18,2 x 16,4 metra, przystosowany do obrony artyleryjskiej, jedną z pierwszych budowli tego typu na wyspach brytyjskich. Jego mury w dolnych partiach posiadające aż 6,5 metra grubości, wydzielały cztery sklepione stanowiska strzeleckie, zaopatrzone w sześć horyzontalnych, szerokich, zaokrąglonych otworów strzelczych (pierwszych tego typu na ziemiach Szkocji) skierowanych w przedpole zamku i jeden w stronę tylnego dziedzińca. Górna kondygnacja być może mieściła kwatery dla garnizonu, natomiast zwieńczenie bastionu stanowiło grube na 2 metry przedpiersie. Bastion połączony został z wieżą bramną zamku za pomocą załamanej kurtyny o długości około 21 metrów, z przejściem umieszczonym w grubości jej muru. Była to do niego jedyna droga dostępu.
Stan obecny
Do dnia dzisiejsze przetrwały jedynie niewielkie relikty wywietrzałych murów wieży bramnej, XVI-wiecznego bastionu i pozostałości murów otaczających niegdyś dziedziniec. Pośród nich widać nieliczne zachowane otwory strzeleckie, całość jednak najbardziej ciekawa jest dzięki wkomponowaniu w nadmorskie skały, niegdyś narzucające zamkowi jego kształt.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
Perry D.R., Castle Park Dunbar. Two Thousand Years on a Fortified Headland, Edinburgh 2000.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eighth report with inventory of monuments and constructions in the county of East Lothian, Edinburgh 1924.