Historia
Pierwszy zamek w Duffus wzniesiony został w połowie XII wieku, po podporządkowaniu ziem północnej Szkocji, a szczególnie regionu Moray, przez wojska króla Dawida I. W trakcie walk wyróżnił się rycerz o flamandzkim pochodzeniu, Hugh de Freskyn (Freskin), osiadły wcześniej w regionie Lothian, który otrzymał od króla ziemie w rejonie Duffus. Wzniósł on w swych nowych dobrach drewniano – ziemny zamek typu motte and bailey, po raz pierwszy wspomniany w źródłach pisanych w 1151 roku z okazji odwiedzin Dawida I.
Następcą sir Hugha w 1166 roku został jego syn, William z Duffus, piszący się także „de Moravia” lub w wersji zanglicyzowanej Murray lub Moray. Linia Freskina wymarła po mieczu w 1269 lub 1270 roku, przez co zamek przeszedł na własność Reginalda le Chen (Cheyne), poprzez jego ślub z Mary Freskin, córką Freskina de Moray. Nowy właściciel pod koniec XIII wieku w konflikcie szkocko – angielskim opowiedział się po stronie Edwarda I, przez co szkockie oddziały zniszczyły zamek w 1297 roku. Wierność angielskimi królowi dała Reginaldowi korzyści w 1305 roku, kiedy to podarował on 200 dębów wyciętych z królewskich lasów Longmorn i Darnaway na odbudowę zamku. Pomimo użycia tak znacznych ilości drewna, zamek odbudowywano już w formie kamiennej, a dębowe deski służyły głownie do wznoszenia rusztowań, stropów i dachów.
Duffus pozostało w rękach rodu Cheyne do połowy XIV wieku. W 1345 roku zmarł Reginald le Cheyne młodszy, syn Reginalda le Chen i Mary Freskin, przez co majątek przypadł jego córce Mariot. Ta wyszła za mąż za Nicholasa, drugiego syna czwartego earla Sutherland, którego potomkowie dzierżyli zamek aż do początku XVIII wieku.
W roku 1452 roku zamek został spustoszony i uszkodzony przez oddziały klanu Douglas, w trakcie ich antykrólewskiego buntu, który rozpoczął kilkuletni konflikt wewnętrzny, sprowokowany zabójstwem na zamku Stirling przez Jakuba II ósmego earla Williama Douglasa, a zakończony zwycięstwem króla Jakuba II w bitwie pod Arkinholm w 1455 roku. Zamek Duffus po najeździe został wkrótce odbudowany, powiększono go też o nowe skrzydło północne.
W pierwszej połowie XVII wieku ówczesny właściciel zamku, sir Alexander Sutherland, był zagorzałym prezbiterianinem, co w trakcie wewnętrznego konfliktu sprowokowało w 1645 roku napaść na Duffus sir Jamesa Grahama, markiza Montrose i spustoszenie zamku (który jednak według tradycji nie został spalony). Po przeprowadzeniu renowacji i przywróceniu funkcji mieszkalnych, zamek funkcjonował do początku XVIII wieku. Jego koniec związany był z budową w 1705 roku nowej rezydencji mieszkalnej przez Jamesa, lorda Duffus, który najpewniej część materiałów czerpał z rozbiórki średniowiecznego zamku.
Architektura
Zamek wzniesiony został na ziemnym, sztucznie usypanym kopcu o owalnym w planie kształcie, usytuowanym pośrodku podmokłego płaskiego, równego terenu. Kopiec otrzymał dość strome stoki i zabezpieczenie w postaci szerokiego przekopu poprowadzonego u podstawy wzniesienia. Zabudowa i obwarowania pierwotnie były konstrukcji drewnianej. Po krawędzi kopca poprowadzono palisadę, a na wewnętrznym dziedzińcu bliżej nie znaną budowlę, być może o wieżowym charakterze. Wejście prowadziło od strony wschodniej, po wyłożonych drewnianymi belkami schodach, gdzie przed kopcem rozłożyło się obszerne podzamcze chronione ziemnym wałem, przekopem i palisadą o podobnej konstrukcji co główna część gródka. Obwarowania podzamcza łączyły się bezpośrednio z fortyfikacjami na kopcu i zapewniały ochronę wszystkim koniecznym dla funkcjonowania zamku budowlom: stajniom, piekarniom, spichrzom, chałupom ludności służebnej, kuźni itp.
Na początku XIV wieku drewniane obwarowania zostały rozebrane, a na szczycie kopca wzniesiono masywny, jednopiętrowy donżon z murami grubości od 2,1 metra do 3,7 metra powyżej profilowanego cokołu. Otrzymał on w planie kształt czworoboku o wymiarach 19 x 15,2 metra, urozmaicony jednak dość nietypowymi ryzalitami wysuniętymi z elewacji wschodniej i północnej. W ryzalicie wschodnim, zwróconym w stronę dziedzińca podzamcza, umieszczono zamykane na bronę wejście do donżonu oraz schody wiodące na piętro. Pod nimi znalazło się miejsce na niewielką komorę oświetlaną pojedynczym, niewielkim otworem, zapewne służącą jako loch więzienny, gdyż dostępną jedynie z poziomu górnego pomieszczenia za pomocą włazu w podłodze. Po przeciwnej stronie schodów, także w grubości muru ryzalitu, umieszczono małą komorę, zapewne przeznaczoną dla strażników czuwających nad wejściem do donżonu. Komora ta miała także połączenie z bardzo wąskim korytarzem biegnącym ku północy, na końcu którego utworzono latrynę. Główną przestrzeń przyziemia donżonu wypełniała obszerna izba przykryta płaskim, drewnianym stropem. Zapewne pełniła ona rolę gospodarczą, magazynową, gdyż oświetlały ją jedynie dwa niewielkie otwory przeprute w ścianie południowej, choć dodatkowe mogły się jeszcze znajdować w zniszczonym murze północnym. Tam też, w narożniku północno – zachodnim, w grubości muru znajdowała się latryna.
Pierwsze piętro donżonu zajmowała aula, czyli główna komnata o cechach reprezentacyjnych, w Duffus z racji braku wyższych kondygnacji także pełniąca rolę mieszkalną. Ogrzewał ją kominek osadzony w ścianie wschodniej, a funkcje sanitarne spełniała latryna w północno – zachodnim narożniku. Pierwsze piętro było znacznie lepiej oświetlone: dwa okna o prostokątnych ościeżach przepruto w ścianie południowej, pojedyncze skierowane były również w strony zachodnią, wschodnią i prawdopodobnie w północną. Ponadto w narożach piętra umieszczono niewielkie okna ostrołukowe, a w elewacji wschodniej ryzalitu cztery podłużne i wąskie okna lancetowate. Aula skomunikowana była wspomnianymi schodami z przyziemiem wschodniego ryzalitu oraz poprzez prosty portal w ścianie południowej z chodnikiem obronnym w koronie muru.
Donżon w dwóch wschodnich narożnikach połączony został z kamiennym murem obronnym otaczającym obszar podzamcza o wymiarach około 80 x 70 metrów. Tworzyło ono raczej nieregularny obszar wytyczony przez proste, krótkie, fragmenty muru. Brama na dziedziniec znajdowała się po stronie północno – wschodniej, lecz ponadto funkcjonowały dwie mniejsze furty: zachodnia w pobliżu donżonu i południowo – wschodnia. Zabudowa wewnętrzna w XIV wieku najpewniej nadal była drewniana, o gospodarczym charakterze, dopiero na początku drugiej połowy XV wieku wzniesiono murowany budynek, ulokowany przy północnym murze podzamcza. W jego parterowej części zapewne mieściły się pomieszczenia gospodarcze (kuchnia, spiżarnia) oraz być może nowa aula, natomiast na piętrze komnaty mieszkalne. Obok budynku, po jego wschodniej stronie zbudowano również gliniano – kamienny piec. Zarówno podstawa kopca z donżonem jak i podzamcze otoczone były przekopem, a w nieco dalszej odległości barierą wodną. Droga do Duffus prowadziła od północy po grobli, do zamku zapewne można się było również dostać łodziami.
Stan obecny
Zamek znajduje się dziś w stanie trwałej ruiny z fragmentami muru obronnego podzamcza i dolnymi partiami XV-wiecznego skrzydła północnego. Najciekawszym elementem jest oczywiście XIV-wieczny donżon, niestety pozbawiony ściany północnej i północnej części ściany zachodniej, które zawaliły się obsuwając z ziemnego kopca. Co ciekawe dzięki mocnym zaprawom pozostają one nadal w całości. Zabytek znajduje się pod opieką Historic Scotland i jest udostępniony dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Ewart G., Duffus Castle, Moray (Duffus parish), excavation; watching brief, „Discovery Excav Scot”, vol. 3, 2002.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Salter M., The castles of Grampian and Angus, Malvern 1995.
Simpson W.D., The castles of Duffus, Rait and Morton reconsidered, „Proc Soc Antiq Scot”, vol. 92, 1958-1959.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.