Historia
Początki zamku Duart nie są dobrze znane, przyjmuje się jedynie, iż mógł on powstać w XIII wieku z inicjatywy klanu MacDougall, na przylądku o strategicznie ważnym znaczeniu, wcinającym się w wody cieśniny Mull, oddzielającej lądową część Szkocji od wyspy Mull. Na początku XIV wieku MacDougallowie, lordowie Lorn, utracili swe dobra na skutek konfiskaty Roberta I. Wyspa Mull przekazana została Angusowi Og of Islay i MacDonaldom, co potwierdziła umowa z 1354 roku między Johnem of Islay a Johnem of Lorn. Niedługo później zamek Duart został po raz pierwszy odnotowany w źródłach pisanych, występując pod nazwą Doundoward.
Około 1367 roku, na skutek małżeństwa Lachlana Lubanacha MacLeana z Mary, córką Johna, lorda Isles, zamek przeszedł na własność klanu MacLean i został rozbudowany o masywny donżon. W XV i XVI wieku potomkom Lachlana Lubanacha dobrze się powodziło, zwłaszcza po upadku MacDonaldów w 1493 roku. Wykorzystując reformację i możliwości przejmowania kościelnych ziem, stali się panami rozległych włości, zarówno na zachodnich wyspach (Isles), jak w centralnej części Szkocji. Dzięki temu w połowie XVI wieku ówczesny właściciel zamku Duart, Hector Mór MacLean, dokonał jego przebudowy i rozbudowy. Dobra sytuacja MacLeanów nakładała się jednak na nieskończone kłótnie, waśnie i podjazdowe walki pomiędzy klanami z wysp, które jedynie formalnie uznawały władzę królewską. Dopiero na początku XVII wieku Jakub VI postanowił wzmocnić swoją pozycję w tym rejonie Szkocji, narzucając wodzom klanowym (w tym także MacLeanom) utrzymywanie pokoju, rokroczne stawianie się przed radą królewską (Privy Council of Scotland) i różne ograniczenia przypadające na każdy zamek, między innymi w liczbie zbrojnych i sług, czy dostarczanego wina. Z ograniczeń tych wynikało, iż Duart posiadało jedne z największych limitów, co świadczyło o jego dużym znaczeniu. Wysoki status rodu doprowadził także do kolejnej rozbudowy zamku, w trakcie której powstało nowe skrzydło północne, dostawione prawdopodobnie przez Lachlana MacLeana pod koniec XVI wieku.
W 1645 roku w trakcie wojny trzech królestw zamek oblegany był przez rządowe wojska klanu Campbell, lecz prorojalistycznym MacLeanom udało się odpierać ataki aż do 1647 roku. Duart poddano dopiero po przybyciu posiłków generała Leslie, który następnie umieścił w nim swój garnizon. Kolejne zagrożenie przyniosły Duart w 1653 roku angielskie okręty Olivera Cromwella, tym razem jednak zamek poddano bez walki, mimo iż z pomocą przybyły siły natury, zatapiając w czasie sztormu trzy z sześciu statków. Pomimo strat finansowych jakie ponieśli MacLeanowie na skutek wojny, około 1673 roku sir Allan MacLean był w stanie przeprowadzić przebudowę jednego z mieszkalnych skrzydeł zamku. Już jednak rok później z inicjatywy Campbellów dobra MacLeanów na wyspie Mull zostały im odebrane, co spotkało się z oczywistym sprzeciwem. Atak z 1692 roku Archibalda Campbella, pierwszego diuka Argyll, zmusił ówczesnego właściciela zamku, sir Johna MacLeana, czwartego baroneta, do kapitulacji. Campbellowie spustoszyli Duart, które zostało porzucone na ponad dwieście lat, z krótkim okresem w 1748 roku, gdy obsadziły go wojska rządowe. Dopiero w 1911 roku ruiny odkupione zostały przez dziesiątego baroneta, sir Fitzroya MacLeana i poddane renowacji.
Architektura
Zamek wzniesiony został na skalistym cyplu wcinającym się w wody zatoki Mull, o stromych, prawie pionowych urwiskach, niedostępnych zwłaszcza po stronie północnej i zachodniej. Jedyna dogodna droga dojazdowa prowadziła od południa, gdzie cypel łączył się łagodnymi stokami z nieco większym półwyspem, a dalej na zachodzie z resztą terenów wyspy. Na tym też kluczowym odcinku zamek zabezpieczony został wykutym w skale przekopem.
Najstarszym elementem zamku był obwód kamiennych murów obronnych założonych na planie zbliżonym do czworoboku, zamykających dziedziniec o wymiarach 24,4 x 19,8 metra, który pierwotnie mógł być nieco większy w części północno – zachodniej, zajętej później przez donżon. Wjazd w obręb dziedzińca zapewniała brama o szerokości 1,8 metra umieszczona w ostrołukowym portalu po stronie południowej, którą zamykała opuszczana w prowadnicach brona. Dodatkowym zabezpieczeniem był nadwieszony na zewnętrznej elewacji kurtyny wykusz, dostępny zapewne z chodnika straży w koronie muru. Mury otrzymały grubość od 1,8 do 3 metrów i około 7 metrów wysokości (nie licząc przedpiersia), przy czym co najmniej dwa z ich narożników (wschodni i zachodni) pogrubione zostały do formy masywnych przypór, być może niosących niewielkie wieżyczki. Pierwotna zabudowa mieszkalno – gospodarcza wewnątrz obwodu najpewniej była konstrukcji drewnianej lub szachulcowej. Duart było wówczas budowlą zbliżoną do innych prostych zamków wzniesionych na zachodnich terenach Szkocji (np. Mingarry, Roy, Tioram).
W drugiej połowie XIV wieku po zachodniej części dziedzińca wzniesiony został masywny czworoboczny donżon o wymiarach w planie 19,9 x 14 metrów, z bardzo grubymi murami, posiadajacymi od 3 do aż 4,9 metrów szerokości po stronie wschodniej (gdzie mur powstał z połączenia ze starszą kurtyną). Od zachodu i północy ściany donżonu stanęły blisko skalistych urwisk, lecz od północnego – wschodu znalazło się jeszcze na tyle wolnej przestrzeni, by poprowadzić w tym najbezpieczniejszym miejscu drogę wejściową, prowadzącą po zewnętrznych schodach do wieży, a także na poziomie dziedzińca przejście wykorzystujące północną szczelinę przy skale, gdzie umieszczono furtę wiodącą do brzegu na dole. Po południowo – wschodniej stronie masywne mury donżonu oparte zostały o starszą kurtynę i jedynie od południowego – zachodu zwrócone zostały w stronę przedpola zamku. Wysokość wieży – donżonu wyniosła 12 metrów do poziomu przedpiersia.
Portal o półkolistym zwieńczeniu w ścianie północnej oraz zewnętrzne schody zakończone platformą wiodły wprost na poziom pierwszego piętra donżonu. Ochronę tego głównego wejścia zapewniał rygiel mocowany w otworze w murze oraz nadwieszany na konsolach wykusz dostępny z poziomu chodnika straży wieńczącego donżon. Pierwsze piętro skomunikowano z pozostałymi górnymi kondygnacjami za pomocą spiralnej klatki schodowej osadzonej w grubości muru północno – wschodniego. Co nieczęsto spotykane nawet wejście do niej zabezpieczane było drzwiami z ryglem, jedynie położone obok schody wiodące w dół pozbawione były takiej ochrony. Komnata piętra otrzymała dwa niewielkie, pierwotnie zakratowane otwory okienne, osadzone w głębokich półkolistych niszach z bocznymi siedziskami, kominek oraz komorę w grubości muru zachodniego, zapewne przeznaczoną na latrynę. Komnata ta pełniła rolę auli (hall), reprezentacyjnego pomieszczenia o wymiarach 13,1 x 6,4 metra i wysokości 4 metrów. Natomiast najniższa kondygnacja przyziemia miała charakter gospodarczy i mieściła wykutą w skale studnię. Było to słabo oświetlone pomieszczenie, pierwotnie zapewne przykryte sklepieniem kolebkowym. Także ono posiadało komunikację z dziedzińcem, za pomocą wejścia w ścianie północnej, połączonego z korytarzem który od zachodu zakończony był zamykaną na rygiel, wspomnianą powyżej furtą. Komunikację wewnętrzną przyziemia z piętrem, oprócz wspomnianych schodów w narożniku północnym, mogły zapewniać schody w grubości muru ulokowane w pobliżu południowego narożnika donżonu. Drugie piętro, podobnie jak aula, przykryte było drewnianym stropem osadzonym na kamiennych wspornikach. Przedsionek przy wylocie jego spiralnych schodów zamykany był kolejnymi drzwiami z ryglem, czyniącymi z komnaty mieszkalnej drugiego piętra trudne do sforsowania schronienie. Jej oświetlenie zapewniały cztery okna przebite z trzech stron, z czwartej natomiast, wschodniej, w grubości muru mieściła się sporej wielkości komora. Przy jednym z okien zachodnich umieszczono latrynę z odpływem skierowanym poza budynek. Zwieńczenie donżonu stanowiła początkowo otwarta galeria obronna, ukryta za przedpiersiem przechodzącym w narożnikach w obłe bartyzany.
Około połowy XVI wieku we wschodniej części dziedzińca postawiono nowy budynek mieszkalny, przystawiony do wewnętrznej ściany muru obwodowego. W najniższej kondygnacji pomieścił on cztery zwieńczone kolebkowo pomieszczenia o mniej więcej jednakowej wielkości. Każde dostępne było osobnym, półkoliście zwieńczonym wejściem od strony dziedzińca, ale tylko dwa doświetlane były niedużymi otworami okiennymi. Powyżej pierwsze piętro zajmowała wielka aula (grat hall) o czterech dużych oknach wychodzących na wody zatoki po stronie wschodniej, przeprutych w starym murze obronnym z XIII wieku. Wejście do auli musiało prowadzić przez zewnętrzne, drewniane schody, wstawione w wolną przestrzeń po stronie południowej. Po przeciwnej, północnej stronie mur budynku (będący jednocześnie XIII-wiecznym murem obwodowym dziedzińca) w ciekawy sposób zakrzywiono i przedłużono, by uniemożliwić jakąkolwiek próbę obejścia zamkowej skały. Otrzymano w ten sposób przyporę przechodzącą na piętrze w rodzaj narożnej okrągłej wieżyczki, dostępnej z auli na piętrze. Duża grubość północnego muru umożliwiła także osadzenie w nim niewielkiej komory z latryną, zapewne funkcjonującej już od XIII wieku. Budynek prawdopodobnie pierwotnie chroniony był przez krenelaż i chodnik straży poprowadzony w koronie muru.
Kolejne zmiany z połowy XVI wieku doprowadziły do utworzenia budynku bramnego przy kurtynie południowo – zachodniej oraz przebudowy jej narożnego fragmentu, który uzyskał zaobloną formę i przystosowanie do obrony przy użyciu broni palnej. Budynek bramny był niewielkich rozmiarów, w całości wysunięty przed kurtyny murów, zwieńczony schodkowym szczytem. Mieścił w przyziemiu przejazd, a na dwóch wyższych kondygnacjach małe pomieszczenia. Donżon zamku zaopatrzono wówczas w narożne bartyzany i nowe przedpiersie, prawdopodobnie utworzono też nieduże poddasze, otoczone otwartą galerią obronną. Stara furta wyszła z użytku, zaś przestrzeń przed nią, pierwotnie o formie skalnej platformy, zamknięto murem tworzącym małe, pozbawione okien pomieszczenie, przypuszczalnie celę więzienną z platformą bojową na górze.
Stan obecny
Odnowiony w latach 2012-2014 zamek jest dziś dostępny dla zwiedzających. Aktualne, dokładne godziny i terminy otwarcia najlepiej sprawdzić na oficjalnej stronie zamku tutaj. Obejrzeć można zarówno mury obronne, w najstarszych częściach sięgające zapewne jeszcze XIII wieku, masywny XIV-wieczny donżon, oraz skrzydło wschodnie z połowy XVI wieku i nowożytne skrzydło północne z cylindryczną wieżyczką schodową.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 3, Edinburgh 1889.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, Argyll, An Inventory of the Ancient Monuments, volume III, Mull, Tiree, Coll & Northern Argyll, Edinburgh 1980.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume V, north and west Scotland, Edinburgh 1986.